สำรอง

สำรอง


พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 ทรงมีพระราชนิพนธ์เมื่อปี พ.ศ.
2419 เกี่ยวกับสินค้าในจังหวัดจันทบุรี ที่สามารถส่งออกไปจำหน่ายนอกเมืองมีรายการดังนี้คือ พริกไทย ข้าว กระวาน เร่ว น้ำตาลทราย พุงทะลาย (ลูกสำรอง)

"เป็นไข้หวัดพร้อมกับอาการไอ เจ็บคอ มีเสมหะ ควรหาลูกสำรองมาทำน้ำสำรองอุ่นๆ ดื่มแก้ไข้"
 
จะเห็นได้ว่าพุงทะลาย (สำรอง) เป็นสินค้าที่รู้จักและแพร่หลายมานานแล้ว
ต้นสำรอง พบมากหลายจังหวัดของภาคตะวันออก ไม่ว่าจะเป็นจังหวัดจันทบุรี ระยอง ตราด โดยเฉพาะที่ป่าเชิงเขาในอำเภอคิชกูฏ จังหวัดจันทบุรี
นอกจากพบต้นสำรองแถบภาคตะวันออก ปัจจุบันสามารถพบได้ที่อุทยานแห่งชาติภูจอง-นายอย จังหวัดอุบลราชธานี

ครั้งหนึ่งต้นสำรองเคยเป็นต้นไม้ประจำจังหวัดจันทบุรี จากการพระราชทานนำไปปลูกเป็นสิริมงคล ตามโครงการปลูกป่าถาวรเฉลิมพระเกียรติ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เนื่องในวโรกาสทรงครองราชย์ปีที่ 50 ณ ศูนย์การประชุมแห่งชาติสิริกิติ์ เมื่อวันที่ 9 พฤษภาคม พ.ศ.2537 ต่อมาจังหวัดจันทบุรีเปลี่ยนมาใช้ต้นไม้จันทร์เป็นต้นไม้ประจำจังหวัด

สำรอง มีชื่อวิทยาศาสตร์ว่า Scaphium scaphi-gerum (G.Don) Guib. & Planch. ชื่อพ้อง Scaphium macropodum Beaum. วงศ์ Ster-culiaceae
ชื่อเรียกตามพื้นบ้านที่รู้จักกันดี คือ พุงทะลายและท้ายเภา เป็นต้น
ภาษาอีสานเรียก บักจอง (หมากจอง) สาเหตุที่เรียกว่า " พุงทะลาย " ก็เพราะเปลือก บางๆ ที่หุ้มเมล็ดชั้นนอก มีสารเมือกจำนวนมาก เมื่อแช่น้ำจะพองตัวทะลักทลายออกมามากมาย มีลักษณะคล้ายวุ้น
ส่วนคำว่า " ท้ายเภา " นั้นกร่อนมาจากคำว่า " ท้ายสำเภา "เพราะผลของสำรองมีลักษณะแผ่เป็นแผ่นขนาดใหญ่ (ซึ่งตรงกับความหมายในชื่อภาษาอังกฤษว่า macropodum นั่นเอง) ซึ่งแตกตัวขณะยังอ่อนอยู่ และแตกด้านเดียวเป็นรูปโค้งคล้ายเรือสำเภา เมื่อเหล่าผลสำรองแก่ต้องลมพัดก็ปลิดปลิวเลื่อนลอยกันไปเป็นพรวน เหมือนกลุ่มสำเภาน้อยล่องลอยตามสายลม

รู้จักต้นสำรอง

สำรองเป็นไม้ยืนต้นขนาดใหญ่ ชอบขึ้น ตามป่าดงดิบที่มีความชื้นสูง ลำต้นตรงและสูงใบเดี่ยว เรียงสลับ รูปไข่แกมขอบขนานหรือรูปไข่แกมใบหอก กว้าง 10-12 ซม. ยาว 15-25 ซม.
ดอกช่อ ออกที่ปลายกิ่ง แยกเพศ กลีบดอกสีเขียวอ่อน มีขนสีแดงที่กลีบเลี้ยง ดอกออกช่วงเดือนธันวาคม-มกราคม
ผลแห้ง มีลักษณะแผ่เป็นแผ่นขนาดใหญ่ แตกขณะยังอ่อนอยู่ ทำให้มีลักษณะเหมือนเรือ เรียกว่า สำเภา ทำให้ผลปลิวตกไปได้ไกล มีเมล็ดรูปรี สีน้ำตาล เปลือกหุ้มเมล็ดชั้นนอกมีสารเมือกจำนวนมาก ซึ่งจะพองตัวในน้ำ มีลักษณะคล้ายวุ้น ผลแก่และเริ่มร่วงประมาณเดือนมีนาคม-เมษายน ผลของต้นสำรองใช้เป็นสมุนไพรที่เข้าตำรับยาไทย เป็นยาแก้ร้อนในกระหายน้ำ ทำให้รู้สึกชุ่มชื่น แก้เจ็บคอ แก้ไอ ขับเสมหะ

จุดเด่นของต้นสำรองอยู่ที่ผลซึ่งมีรูปร่างรีเมื่อแก่แล้วผิวจะเหี่ยวย่นกลายเป็นสีน้ำตาลแก่ พอร่วงจากต้นก็จะมีปีกบางๆ ยื่นออกมา ซึ่งส่วนปีกนั้นเรียกว่า " สำเภา "ทำให้เจ้าลูกสำรองนี้ มีลักษณะคล้ายเรือสำเภาที่อาศัยกระแสลมให้พัดพาล่องลอยไปในอากาศ

สรรพคุณทางยาไทย

สรรพคุณทางยาของสำรองไม่เป็นรองใครเหมือนชื่อ หมอไทยแต่โบราณรู้จักนำทุกส่วนของสำรองมาใช้ทำยา ดังนี้
⇒ราก รสเฝื่อนเปรี้ยวเล็กน้อย แก้ไอ แก้ท้องเสีย รักษากามโรค แก้พยาธิผิวหนัง
⇒แก่นต้น รสเฝื่อน แก้โรคเรื้อน แก้กุฏฐัง แก้กามโรค
⇒ใบ รสเฝื่อน แก้พยาธิ แก้ลม
⇒ผลและเมล็ด รสฝาดสุขุม แก้ไข้ แก้ตานซาง ตานขโมยในเด็ก แก้ท้องเสีย แก้ลมพิษ แก้ลม แก้ธาตุพิการ
⇒เปลือกต้น รสเฝื่อน แก้ไข้ แก้ท้อง

เสียโดยรวมแล้วสรรพคุณของสำรอง คือ แก้ไอ แก้ไข้ และแก้ท้องเสีย
ส่วนประโยชน์ของสำรองที่นิยมใช้ในปัจจุบันคือ เมล็ดสำรอง โดยเฉพาะวุ้นที่ได้จากเปลือกหุ้มเมล็ดที่พองตัวเมื่อนำไปแช่น้ำ

วิธีการใช้วุ้นสำรองตามภูมิปัญญาชาวบ้าน

o แก้เจ็บคอแก้ไข้  ใช้ลูกสำรองราว 10-20 ลูก ต้มกับชะเอมจีนพอหวานจนได้น้ำยาเข้มข้น จิบน้ำสำรองบ่อยๆ ช่วยแก้ไข้เจ็บคอดีนัก

o แก้ไอขับเสมหะ  ใช้ลูกสำรองแค่ 3-5 ลูกก็พอ เพียงแช่ลงในน้ำสัก 1 แก้ว จนพองเป็นวุ้นออกมา เติมน้ำตาลกรวดลงไปเพื่อแต่งรสให้หวานตามใจชอบ ดื่มทั้งเนื้อวุ้นและน้ำครั้งละ 1 แก้ว วันละ 3 เวลาก่อนอาหาร
เป็นไข้หวัดพร้อมกับอาการไอ เจ็บคอ มี เสมหะ ควรหาลูกสำรองมาทำน้ำสำรองอุ่นๆ ดื่มแก้ไข้ แก้ไอ ขับเสมหะ แก้เจ็บคอ แต่ถ้าเป็นวันที่อากาศร้อนสามารถดื่มน้ำสำรองแก้ร้อนใน กระหายน้ำ ช่วยให้ใจคอชุ่มชื่น กระปรี้กระเปร่า ดีกว่าดื่มชาหรือกาแฟเป็นไหนๆ

oแก้ตาอักเสบ วุ้นสำรองเป็นยาเย็นที่ไม่เป็นอันตรายต่อเยื่อบุอ่อนๆ จึงสามารถนำมาใช้รักษาตาอักเสบได้ โดยนำผ้าก๊อซชุบน้ำพอชุ่มชื้น แล้วนำไปวางทับบนตาที่อักเสบ จากนั้นจึงวางแผ่นเปลือกหุ้มเมล็ดลูกสำรองลงบนผ้าก๊อซ เปลือกหุ้มเมล็ดนั้นจะพองตัวเป็นวุ้นแทรกซึมในผ้าก๊อซ ช่วยบรรเทาอาการเจ็บตา ตาอักเสบอย่างได้ผลมาแล้ว

o แก้โรคอ้วน เนื่องจากฤทธิ์การระบายของวุ้นสำรองก็ดี หรือการพองตัวของวุ้นสำรองที่คล้ายกับบุกก็ดี ล้วนเป็นคุณสมบัติสำคัญแบบ 2 ใน 1 ของสมุนไพรลดน้ำหนักอย่างลูกสำรอง ที่ควรจัดเป็นรายการเครื่องดื่มประจำสำหรับหญิงสาวที่ต้องการลดน้ำหนักทั้งหลาย

การทำน้ำสมุนไพร " ลูกสำรอง "

เริ่มจากนำลูกสำรองล้างน้ำก่อน หากคุณ ลองทำกินดู ขอแนะนำสัก 2 ลูกก่อน จากนั้นนำไปแช่น้ำทิ้งไว้พักหนึ่ง เกือบๆ ชั่วโมง จนเม็ดมันพองขึ้น จากนั้นก็นำไปกิน หรือจะกรองเอากาก/เปลือกมันออกก่อนก็ได้ อาจเติมน้ำตาล/น้ำเชื่อม เพื่อเพิ่มรสชาติ ให้ดื่มง่ายก็ได้ หรือนำไปต้มเพื่อดื่มแบบร้อน ๆ ก็ได้

น้ำสำรองในท้องตลาดมีสรรพคุณที่กล่าวอ้างหรือไม่

น้ำสำรองในท้องตลาดส่วนใหญ่แล้วทำจากเปลือกหุ้มเมล็ดที่พองตัวเป็นวุ้นแล้วเติมน้ำตาลลงไป ซึ่งจะมีการโฆษณาว่ามีสรรพคุณในการลดน้ำหนัก ลดหน้าท้อง ลดคอเลสเตอรอล บำรุงปอด แก้แพ้ รักษาโรคกระเพาะอาหารและลำไส้ ช่วยในการขับถ่าย จะเป็นว่าเป็นสรรพคุณที่ครอบคลุมและเกินจริงไปสักนิด แต่ไม่ใช่ว่าจะไม่มีความเป็นไปได้เสียทีเดียว จากการที่วุ้นของสำรองเป็นสารพวกเส้นใยที่ละลายน้ำได้ ซึ่งสารพวกนี้เราพบได้ในเม็ดแมงลัก แป้งจากบุก สารนี้มีคุณสมบัติดูดซับน้ำ จึงช่วยระบบขับถ่าย ช่วยระบาย ท้อง ทั้งยังดูดซับ น้ำตาล ไขมัน สารพิษ สารที่มีประโยชน์ เช่น วิตามินและเกลือแร่ต่างๆ
 
การกินวุ้นของลูกสำรองจึงมีส่วนช่วยชะลอการดำเนินของโรคเบาหวานและโรคไขมันในเลือดสูง แต่การกินติดต่อกันเป็นเวลานานๆ ก็อาจจะมีผลทำให้ร่างกายขาดสารอาหารที่จำเป็นต่อร่างกาย พลอยทำให้ได้โรคภัยอื่นๆ ตามมาก็เป็นได้
 
ที่สำคัญคือในท้องตลาดผลิตภัณฑ์สำเร็จรูปของน้ำลูกสำรอง มักผสมน้ำตาลลงไปด้วย ดังนั้น วุ้นของลูกสำรองจึงได้ดูดซับน้ำตาลเข้าไปไว้ในตัวแล้ว ความสามารถในการดูดซับน้ำตาลที่เราได้จากการกินอาหารทั่วไปในชีวิตประจำวันนั้นก็คงจะลดลงไปด้วย

ดังนั้น ใครก็ตามที่หวังผลในการใช้วุ้นของลูกสำรองเพื่อลดการดูดซับน้ำตาลจึงควรนำลูกสำรองมาแช่น้ำทำเป็นวุ้นเองโดยไม่ต้องใส่น้ำตาล

นอกจากนี้ ผลการรักษาโรคต่างๆ ตามที่มีการโฆษณานั้น ที่พอจะเป็นเหตุเป็นผลในเชิงวิชาการสมัยใหม่ก็คงมีเพียงสรรพคุณที่ช่วยขับถ่าย