ยาสีฟัน

“นี่คุณ ยาสีฟันที่บ้านกำลังจะหมดแล้ว เราจะซื้อยี่ห้ออะไรดีนะ”

“นั่นซี ที่ร้านนี้มียาสีฟันยี่ห้อต่าง ๆ มากมาย จนไม่รู้จะเลือกอะไรดี”

“หรือจะเลือกชนิดที่มีฟลูออไรด์ป้องกันโรคฟันผุตามที่ได้ยินโฆษณาทางทีวีบ่อย ๆ จะดีไหม”

“เฉพาะยี่ห้อที่มีฟลูออไรด์ที่เห็นอยู่นี่ก็เยอะจนเลือกไม่ถูกแล้ว”

ยาสีฟันนับได้ว่าเป็นธุรกิจที่รุ่งโรจน์มากในระยะไม่กี่ปีนี้เอง จนติดอันดับผลิตภัณฑ์ที่มีการโฆษณาสูงสุดติดต่อกันมาหลายปีแล้ว ในขณะเดียวกัน ตลาดยาสีฟันก็กว้างขวางมากขึ้นจนในปัจจุบันมียาสีฟันมากมายหลายยี่ห้อ เป็นที่สันสนสำหรับผู้ซื้อทั้งหลาย

ยาสีฟันถูกจัดให้เป็นเครื่องสำอางชนิดหนึ่ง ทั้ง ๆ ที่ชื่อก็บอกอยู่ว่า ยาสีฟัน ซ้ำร้ายในขณะนี้ยาสีฟันหลายยี่ห้อ ใส่สารประกอบที่มีสรรพคุณในการป้องกันโรคในช่องปาก แต่ก็ยังคงเป็นเครื่องสำอางเช่นเดิม สาเหตุที่ยาสีฟันถูกจัดเข้าเป็นประเภทเครื่องสำอางนั้น อนุมานได้ว่า ยาสีฟันยุคแรกเริ่ม มีวัตถุประสงค์เพียงเพื่อทำความสะอาดฟัน ประดุจหนึ่งสบู่ที่ใช้ทำความสะอาดร่างกาย นอกจากนี้ ลักษณะยาสีฟันในยุคนั้นก็มักเป็นผงหรือแป้งแข็ง และวิธีการใช้ก็โดยการถูหรือสีกับฟันโดยตรง จึงเรียกว่า ยาสีฟัน การที่ยาสีฟันถูกจัดอยู่ในประเภทเครื่องสำอางก็มีข้อดีในแง่ที่ว่า สามารถวางขายได้ทั่วไป ซื้อหาได้ง่าย ไปได้ทั่วถึงประชาชน ทุกเพศทุกวัย ในทุกท้องที่ นอกจากนี้ ยังอาจเป็นปัจจัยหนึ่งที่ทำให้ราคาของยาสีฟันไม่แพงเกินไปนัก อยู่ในวิสัยที่ประชาชนทั่ว ๆ ไปจะจัดหามาใช้ได้ แต่ถ้ามองอีกแง่มุมหนึ่งแล้ว การจัดเป็นเครื่องสำอางนี้ทำให้ไม่สามารถควบคุมคุณภาพได้อย่างเต็มที่เหมือนกับยา โดยเฉพาะยาสีฟัน ที่สามารถป้องกันโรคในช่องปากได้

ส่วนประกอบหลักของยาสีฟัน ได้แก่ผงขัด ซึ่งทำหน้าที่ตามชื่อ คือ ขัดสีฟันให้สะอาด ในอดีตผงขัดที่สามารถขัดฟันให้ขาว นับได้ว่าดี จึงมียาสีฟันหลายชนิดที่ใส่ผงขัดที่หยาบ เช่น มีส่วนประกอบของเปลือกลิ้นทะเล แท้ที่จริงแล้วผงขัดที่หยาบนี้ แม้จะขัดฟันให้สะอาดก็จริงอยู่ แต่ก็จะทำลายชั้นผิวเคลือบฟันที่มีประโยชน์มากให้บางลง จึงเป็นการสูญเสีย ส่วนประกอบที่สำคัญของฟันโดยไม่สมควร เสมือนหนึ่งการขัดพื้นโต๊ะ เก้าอี้ ด้วยกระดาษทรายหยาบ ๆ บ่อย ๆ ไม่ช้าไม่นานโต๊ะ เก้าอี้นั้นก็จะสึกและบางลงไป จนเสียไปในที่สุด ในปัจจุบันนี้ ยาสีฟันที่ได้มาตรฐาน ได้มีการพัฒนาคุณภาพของผงขัดให้สามารถทำความสะอาดฟันได้ โดยมีการศึกษาขนาดของผงขัดให้ละเอียดพอเหมาะ และทำลายผิวเคลือบฟันให้น้อยที่สุดด้วย เป็นที่น่าสังเกตว่าผงขัดในยาสีฟันถูกใช้เป็นจุดโฆษณาในระยะเวลาใกล้ ๆ นี้เอง ดังนั้น ในการเลือกซื้อยาสีฟัน ผงขัดจึงเป็นประเด็นหนึ่งที่ผู้บริโภคควรทำความเข้าใจด้วย เพื่อประโยชน์ในการพิทักษ์ฟันของตนเอง

ส่วนประกอบของยาสีฟันชนิดหนึ่งที่ทำหน้าที่ในการทำความสะอาดเช่นกันคือ สารที่ลดความตึงผิวและซักฟอกความสกปรกให้หมดไป ที่เห็นได้ชัดคือสารที่ทำให้เกิดฟอง ซึ่งก็เช่นเดียวกับสบู่หรือผงซักฟอก แต่ในช่องปากของเราซึ่งเป็นอวัยวะที่มีเยื่อบุช่องปาก และเหงือกที่เป็นเนื้อเยื่อที่อ่อนไหวมาก สารลดความตึงผิวนี้จึงต้องเลือกให้เหมาะสม ไม่ไประคายเคืองต่อเนื้อเยื่ออ่อนเหล่านี้

ในปัจจุบัน ได้มีการพัฒนาสารลดความตึงผิวและเป็นที่ทราบกันว่า สารบางชนิดแม้ไม่ได้ให้ฟองมาก แต่ก็สามารถซักฟอกทำความสะอาดได้ดี ดังนั้น ฟองในยาสีฟันจึงไม่เป็นตัวบ่งชี้ถึงคุณสมบัติของการทำความสะอาดฟันเพียงพอ โดยอาจสังเกตจากความรู้สึกบนตัวฟันภายหลังที่แปรงฟันด้วยยาสีฟันแล้ว ถ้าเอาลิ้นดุนตามพื้นผิวฟันจะรู้สึกถึงความสะอาด ลื่น เรียบ

ด้วยยาสีฟันส่วนใหญ่ในขณะนี้ มักทำในรูปของครีมข้น โดยไม่แยกตัวออกจากกันของส่วนประกอบที่เป็นของแข็งหรือของเหลว ทั้งนี้ ในยาสีฟันจะต้องมีสารประกอบที่ทำหน้าที่ยึดไว้ด้วยกัน และมีคุณสมบัติในการอมน้ำได้ด้วย ดังนั้น ยาสีฟันที่ดีเมื่อบีบออกจากหลอดจึงมีสภาพเป็นเนื้อเนียนเดียวกันโดยไม่แยกส่วนเนื้อจากส่วนน้ำ

ส่วนประกอบอีกส่วนหนึ่งที่ใช้เป็นตัวแบ่งแยกยาสีฟันแต่ละยี่ห้อที่ชัดเจน ได้แก่ กลิ่นและรสที่ปรุง แต่งให้ยาสีฟันมีรสชาติดี แล้วแต่ยาสีฟันยาสีฟันจะเลือกจากสารระเหยหอมที่มีอยู่หลายชนิด ซึ่งถ้าเน้นที่จุดนี้มากเกินไปอาจทำให้ยาสีฟันนั้นมีรสจัดเกินไป ไม่เหมาะกับทุกคนในครอบครัว ในปัจจุบันถึงมียาสีฟันที่ใช้เฉพาะสำหรับเด็กที่มีรสผลไม้หรือขนมหวานต่าง ๆ กระตุ้นให้เด็กสนใจแปรงฟันมากขึ้น แต่ก็มีข้อเสียที่ทำให้เด็กกลืนกินยาสีฟันโดยตั้งใจซึ่งสารบางอย่างในยาสีฟันไม่เหมาะกับการกลืนกินบ่อย ๆ

สารที่สำคัญในยาสีฟันปัจจุบันที่ทำให้ยาสีฟันไม่ใช่เป็นเพียงเครื่องสำอางเท่านั้น ได้แก่ สารที่เพิ่มเติมเข้าไปเพื่อใช้ในการป้องกันโรคในช่องปาก เช่น ฟลูออไรด์ ป้องกันโรคฝันผุ สารเคมีที่ช่วยลดอัตราการเกิดหินน้ำลาย สารที่ใช้ป้องกันการเกิดคราบจุลินทรีย์บนตัวฟัน สารที่ป้องกันการเสียวฟัน และสารที่ช่วยลดอาการเงือกอักเสบ เป็นต้น

ยาสีฟันผสมฟลูออไรด์ เป็นยาสีฟันที่สามารถใช้ป้องกันโรคฟันผุได้ เมื่อใช้เป็นประจำ ทั้งนี้ยาสีฟันจะต้องมีปริมาณฟลูออไรด์ที่พอเหมาะไม่มากเกินไปจนอาจเป็นสาเหตุการเกิดสภาวะฟันตกกระ ดังนั้น คณะกรรมการอาหารและยา กระทรวงสาธารณสุข จึงได้ควบคุมไม่ให้มีฟลูออไรด์เกิน 1,000 ส่วนในล้านส่วนของยาสีฟัน ในขณะเดียวกัน ก็ต้องมีปริมาณฟลูออไรด์ที่ไม่น้อยเกินไป จนไม่มีผลในการป้องกันโรคฟันผุ ซึ่งสำนักงานมาตรฐาน ฯ กระทรวงอุตสาหกรรม ได้กำหนดให้ยาสีฟันผสมฟลูออไรด์ต้องมีปริมาณฟลูออไรด์ไม่น้อยกว่า 500 ส่วนในล้านส่วน ในขณะที่ทันตแพทย์สมาคมแห่งประเทศไทย ได้กำหนดว่า ยาสีฟันผสมฟลูออไรด์ต้องมีฟลูออไรด์ที่สามารถทำปฏิกิริยาได้ไม่น้อยกว่า 900 ส่วนในล้านส่วนและไม่มากกว่า 1,100 ส่วนในล้านส่วน อันเป็นปริมาณที่มั่นใจได้ว่าปลอดภัย และมีประสิทธิภาพในการป้องกันโรคฟันผุได้จริง

ในประเทศอุตสาหกรรมเป็นที่ยอมรับกันว่า ยาสีฟันผสมฟลูออไรด์ได้มีส่วนช่วยลดอัตราโรคฟันผุและโดยที่โรคฟันผุกำลังมีแนวโน้มสูงขึ้นในประเทศกำลังพัฒนา การมุ่งเน้นผสมฟลูออไรด์ในยาสีฟันจึงน่าจะมีส่วนช่วยลดโรคฟันผุได้ดี ดังนั้น ยาสีฟันหลายชนิดจึงส่งเสริมการผสมฟลูออไรด์เพื่อจะมีส่วนร่วมในการป้องกันโรคฟันผุ ซึ่งเป็นปัญหาทางสาธารณสุขที่มีความชุกมากถึงกว่าร้อยละ 80 ของประชากรในประเทศไทย  เป็นที่น่ายินดีว่าในปัจจุบันยาสีฟันที่ขายในท้องตลาดไทย กว่าร้อยละ 90 เป็นยาสีฟันผสมฟลูออไรด์และมีปริมาณฟลูออไรด์ในส่วนที่พอเหมาะ ปลอดภัย และมีประสิทธิภาพตามการควบคุมของกระทรวงสาธารณสุข ดังนั้น ถ้าท่านจะเลือกซื้อยาสีฟันผสมฟลูออไรด์โปรดสังเกตฉลากที่ระบุว่าผสมฟลูออไรด์ ซึ่งก็จะมีปริมาณฟลูออไรด์ในระดับใกล้เคียงกัน จะต่างกันก็ที่รสชาติที่ปรุงแต่งและส่วนประกอบอื่นของยาสีฟัน ดังได้กล่าวมาแล้ว

ยาสีฟันสำหรับเด็ก ในเด็กนั้น มักจะมีโรคฟันผุกันอย่างแพร่หลาย โดยเฉพาในฟันน้ำนมจะมีโรคฟันผุมากกว่าฟันถาวร และความสำคัญของฟันน้ำนมนี้มีผลต่อทั้งในสุขภาพร่างกาย และในช่องปาก ยาสีฟันสำหรับเด็กจึงมักผสมฟลูออไรด์เพื่อหวังผลในการป้องกันโรคฟันผุ ซึ่งจะต้องมีปริมาณเพียงพอดังกล่าวข้างต้น

เพื่อให้เด็กยอมแปรงฟันและสนใจแปรงฟันอย่างสม่ำเสมอ ยาสีฟันสำหรับเด็กจึงถูกปรุงแต่งให้มีกลิ่นดี รสอร่อย ชวนใช้ และมีสารขัดฟันที่ไม่รุนแรงมากนัก ซึ่งสังเกตได้ว่า ส่วนใหญ่มักอยู่ในรูปของเจล มากกว่าครีม เพื่อไม่ให้ขัดสีฟันมากเกินไป ประกอบกับจะต้องมีส่วนประกอบที่ทำความสะอาด โดยไม่ระคายเคืองเยื่ออ่อนในปากเด็ก ดังนั้น เด็กในปัจจุบันจึงนิยมแปรงฟันด้วยยาสีฟันเด็กดังกล่าว แต่ถ้าชอบมากไปจนกลืนกินยาสีฟันเสมอ ๆ ก็อาจเป็นผลเสีย คือมีฟลูออไรด์เข้าไปในร่างกายมากเกินไป และมีผลต่อฟังถาวรที่จะงอกขึ้นใหม่ได้ พ่อแม่จึงควรคอยดูแลเด็กในขณะแปรงฟัน ให้ใช้ยาสีฟันผสมฟลูออไรด์ขนาดเท่าเมล็ดถั่วเขียว และให้แปรงฟันนานพออย่างน้อย 1 นาที และกำกับ ให้บ้วนทิ้งทันทีเมื่อแปรงฟันเสร็จ แท้ที่จริงแล้ว เพื่อความประหยัด เด็กอาจใช้ยาสีฟันชนิดเดียวกับผู้ใหญ่ก็ได้ โดยใช้ยาสีฟันนั้นควรมีรสที่ไม่เผ็ด ร้อนจนเกินไป และไม่ไประคายเคืองต่อเยื่ออ่อนในปาก ที่สำคัญจะต้องระบุว่ามีฟลูออไรด์ผสมอยู่ด้วย ยาสีฟันนั้นจึงนับได้ว่าเป็นยาสีฟันสำหรับครอบครัวโดยแท้

โดยทั่วไปแล้ว คนส่วนใหญ่ จะไม่มีอาการแพ้ต่อยาสีฟัน แม้ว่าแต่ละคนจะมีอาการตอบสนองต่อส่วนประกอบบางชนิดในยาสีฟันบางยี่ห้อแตกต่างกัน เช่น เมื่อใช้แล้วเนื้อเยื่อบุผิวในปากหลุดลอกออกมาภายหลังแปรงฟันแต่ละครั้ง หรือมีอาการปวดแสบปวดร้อนในขณะที่ยาสีฟันอยู่ในปาก อาการเหล่านี้บ่งชี้ว่าร่างกายไม่ชอบหรือไม่ถูกกับยาสีฟันนั้น ๆ ก็ควรจะเปลี่ยนเป็นยาสีฟันยี่ห้ออื่น เพื่อความสบายในการแปรงฟัน ควรเลือกยาสีฟันที่เหมาะกับสภาวะในปากของแต่ละคนด้วย เช่น ผู้ที่มีอาการเสียวฟันก็อาจใช้ยาสีฟันที่ระบุว่าสามารถใช้ป้องกันการเสียวฟันได้

แต่ทั้งนี้ขอให้เข้าใจว่า โรคฟันผุเกิดได้กับทุกเพศ ทุกวัย และแม้ในผู้ใหญ่ก็เกิดได้ จึงควรป้องกันโรคฟันผุด้วยยาสีฟันผสมฟลูออไรด์เป็นเบื้องต้น และที่สำคัญยิ่งก็คือ วิธีการแปรงฟันให้ถูกสุขลักษณะคือ แปรงฟัน-แปรงเหงือก เพื่อสุขภาพที่ดีของฟันและเหงือก