มะนาว เปรี้ยวอย่างมีคุณค่า
ซักส้าวเอย มะนาวโตงเตง
ขุนนางมาเอง ว่าจะเล่นซักส้าว
มือใครยาว สาวได้สาวเอา
มือใครสั้น เอาเถาวัลย์ต่อเข้า
บทเพลงที่ยกมาข้างบนนี้ เป็นเพลงที่เด็กสมัยก่อนใช้ร้องเล่นกันทั่วไปในแถบภาคกลางของประเทศไทย ผู้เขียนเองเมื่อตอนเป็นเด็กอยู่จังหวัดสุพรรณบุรีก็ยังทันได้ยินและร้องเพลงนี้ได้อยู่ เข้าใจว่าสำนวน “มือใครยาว สาวได้สาวเอา” ซึ่งยังใช้มาจนทุกวันนี้นั้น คงมีต้นตอมาจากเพลงเด็กบทนี้นั่นเอง เพลงบทนี้คงใช้ร้องประกอบการเล่นชนิดหนึ่งที่ชื่อ “ซักส้าว” หากพิจารณาดูตามเนื้อเพลงแล้ว อุปกรณ์ที่ใช้ประกอบการเล่นคงมีมะนาวเป็นหลัก ซึ่งเด็กๆก็หาได้ง่ายโดยเอามาจากในครัว เพราะครัวของคนไทยต้องมีมะนาวอยู่เสมอ ตั้งแต่อดีตมาจนปัจจุบัน จึงอาจถือได้ว่ามะนาวเป็นเสาหลักอย่างหนึ่งของครัวไทย เช่นเดียวกับมะขามซึ่งเคยเขียนถึงไปแล้ว
รู้จักกับมะนาว : เพื่อนเก่าที่คุ้นเคย
หากถามคนไทยอายุ 15 ปีขึ้นไปว่ารู้จักมะนาวหรือไม่ เชื่อว่าทุกคนหรือไม่น้อยกว่า 99 เปอร์เซ็นต์ตางก็รู้จักทั้งสิ้น ทั้งนี้เพราะคนไทยคุ้นเคยกับมะนาวมาตั้งแต่เมื่อไรก็ไม่รู้ รู้แต่ว่านานเหลือเกิน ก่อนที่คนไทยจะรู้จักมะขามเสียอีก เนื่องจากมะขามมีถิ่นกำเนิดในอินเดียแล้วจึงมีผู้นำมาปลูกในเมืองไทย แต่มะนาวมีถิ่นกำเนิดในแถบประเทศไทยจึงทำให้ชาวไทยรู้จักคุ้นเคยกับมะนาวมาก จนแทบจะกล่าวได้ว่าคนไทยขาดมะนาวไม่ได้เลย
มะนาวเป็นพืชที่อยู่ในวงษ์เดียวกับส้มทั้งหลายคือวงษ์ Rutaceae มีชื่อทางพฤษศาสตร์ว่า Citrus aurantifolia Swing เป็นไม้พุ่ม สูงประมาณ 3-4 เมตร ใบแฝด(คล้ายมะกรูด) แต่ด้านล่างค่อนข้างเล็ก ใบค่อนข้างหนา แข็ง ตามลำต้นและกิ่งก้านมีหนามแหลมอยู่ทั่วไป ดอกขนาดเล็ก กลีบดอกสีขาว เกสรตัวผู้สีเหลือง ผลกลม มีขนาดเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ 3-4 เซนติเมตร ผลสีเขียว เมื่อสุกเปลี่ยนเป็นสีเหลือง ภายในผลแบ่งเป็นกลีบๆ คล้ายส้มเขียวหวาน แต่เปลือกไม่ล่อน และแยกกลีบออกจากกันได้ยาก เมล็ดมีเปลือกหุ้มสีขาวนวลลักษณะคล้ายเมล็ดส้มเขียวหวาน
มะนาวที่นิยมปลูกในประเทศไทยมีหลายพันธุ์ เช่น มะนาวแป้น มะนาวไข่ มะนาวหนัง เป็นต้น นอกจากนี้ยังมีพันธุ์มะนาวมาจากต่างประเทศ เช่น มะนาวควาย หรือมะนาวตาฮาติ และมะนาวฝรั่ง ซึ่งไม่ได้รับความนิยม เพราะรสชาติและกลิ่นสู้มะนาวพันธุ์ของไทยไม่ได้
ส่วนที่ชาวไทยใช้ประโยชน์จากมะนาวมากที่สุดก็คือ น้ำจากผลที่เรียกว่าน้ำมะนาวนั่นเอง อาจกล่าวได้ว่า หากมะนาวขาดน้ำไปเสียแล้วก็จะไร้ค่า (ในสายตาคนไทย) ไปเลยทีเดียว ดังมีสำนวนไทยบทหนึ่งคือ “มะนาวไม่มีน้ำ” หมายถึงคนที่พูดไม่เพราะ พูดไม่มีหางเสียง หรือพูดห้วนๆ ซึ่งคนไทยถือว่าเป็นกิริยาที่ไม่สุภาพและน่ารังเกียจ เป็นต้น
น้ำมะนาวสามารถนำไปประกอบอาหารในครัวของคนไทยได้มากมายเช่นกับข้าวจำพวกต้มที่ออกรสเปรี้ยว เช่น ต้มยำ(มีชื่อเสียงไปทั่วโลก) ปลาไหลต้มเปรต(อาหารลูกทุ่งยอดนิยม) ต้มแซ่บ(เครื่องในวัว) ฯลฯ อาหารจำพวกยำ พล่าต่างๆ เช่น ยำทะเล ยำหนังหมู ยำถั่วพู ฯลฯ พล่ากุ้ง กุ้ง(ฝอย)เต้น ฯลฯ อาหารจำพวกส้มตำต่างๆ ไม่ว่าจะเป็นส้มตำไทย ส้มตำลาว ส้มตำใส่ปูเค็ม ส้มตำแตง ฯลฯ ต่างก็ต้องใส่น้ำมะนาวทั้งสิ้น นอกจากนี้น้ำจิ้มและน้ำพริกประเภทต่างๆก็ใช้น้ำมะนาวเป็นส่วนใหญ่ บางครั้งใช้ผลมะนาวหั่นเป็นชิ้นเล็กๆ ติดทั้งเปลือกทั้งเนื้อ เช่น เมี่ยงคำและไก่สามอย่าง เป็นต้น
น้ำมะนาวนิยมนำมาปรุงเป็นน้ำผลไม้ ให้รสชาติและกลิ่นเป็นเอกลักษณ์เฉพาะตัว เป็นที่นิยมดื่มกันทั่วไปทั้งไทยและชาวต่างประเทศ เพราะนอกจากรสชาติแล้วยังมีวิตามินซีและแร่ธาตุหลายชนิดสูงอีกด้วย
จากประโยชน์ด้านต่างๆมากมายดังกล่าว ทำให้ชาวไทยต้องมีผลมะนาวติดครัวอยู่เสมอ แม้ในฤดูแล้งซึ่งมะนาวติดผลน้อย(ช่วงมีนาคม-มิถุนายน) และมะนาวที่ได้มีผลเล็ก น้ำน้อย (มีสำนวนเรียกว่ามะนาวเดือนห้า) แต่ความต้องการน้ำมะนาวก็ยังมากเหมือนเดิม จึงทำให้ราคามะนาวสูงมาก จากปกติผลละ 25-50 สตางค์ เป็นผลละ 2-4 บาททีเดียว
ประโยชน์ด้านอื่นๆของมะนาว
นอกจากด้านอาหารและเครื่องดื่มแล้ว มะนาวยังมีประโยชน์ด้านอื่นๆอีกมาก เช่น ด้านสมุนไพร ตามตำราสรรพคุณยาไทยระบุสรรพคุณด้านสมุนไพรของมะนาวเอาไว้หลายประการ คือ
ใบ ใช้ต้มอาบอบสมุนไพรร่วมกับสมุนไพรอื่นๆ ใช้ผสมในยาฟอกเลือด บำรุงเลือด
ผิว เป็นยาขับลม ใช้ชงน้ำเดือด ดื่มแก้ท้องเสีย ท้องเฟ้อ บำรุงธาตุ แก้อาการเป็นลมวิงเวียน แก้อาการเจ็บคอ
น้ำในผล ป้องกันและรักษาโรคลักปิดลักเปิด ขับเสมหะ แก้ไอ แก้เจ็บคอ เป็นกระสายยากวาดคอเด็ก
แก้อาการวิงเวียน คลื่นไส้ อาเจียน เนื่องจากแพ้ท้อง เมารถ เมาเรือ แก้อาการอ่อนเพลีย เนื่องจากอากาศร้อนอบอ้าว เสียเหงื่อมาก กระหายน้ำ
รักษาแผลที่เกิดจากถูกปูนกัด รักษากลากเกลื้อนร่วมกับผงกำมะถัน บรรเทาอาการปวดจากพิษแมลงสัตว์กัดต่อย แก้อาการฟกช้ำ หัวโน ร่วมกับดินสอพอง รักษาอาการเล็บขบ
ราก กระทุ้งพิษไข้ แก้ไข้กลับ แก้อาการปวดฝี
เมล็ด คั่วให้เหลือง ใช้เป็นยากวาดแก้ซางเด็ก
ในด้านเครื่องสำอาง มะนาวใช้สระผมได้เช่นเดียวกับมะกรูด น้ำในผลทำให้ผิวหนังนุ่มนวล ใช้รักษาสิว เปลือกมะนาวที่บีบน้ำออกแล้วใช้ทำความสะอาดเล็บมือได้ดี
มะนาวยังมีประโยชน์ด้านอื่นอีกมากมาย ทั้งยังเป็นต้นไม้พื้นบ้านดั้งเดิมของไทยเรา จึงน่านำมาปลูกไว้ในบริเวณบ้านเป็นอย่างยิ่ง เพราะทรงพุ่มไม่ใหญ่นัก หรือจะปลูกในกระถางก็ได้(เช่นเดียวกับมะกรูดแคระ) นอกจากจะได้ประโยชน์ด้านต่างๆดังที่กล่าวมาแล้ว มะนาวยังถือเป็นไม้มงคลอย่างหนึ่งอีกด้วย ตามตำราปลูกต้นไม้ในบ้านของคนไทยโบราณกำหนดให้ปลูกมะนาวไว้ทางทิศพายัพ(ตะวันตกเฉียงเหนือ)ของตัวบ้านจะเป็นมงคล
เดือนกันยายนนี้มีรายการประกวดนางงามแห่งหนึ่งใช้คำขวัญว่า “งามอย่างมีคุณค่า” เราก็อาจตั้งคำขวัญให้มะนาวบ้างว่า “เปรี้ยวอย่างมีคุณค่า” และเป็นคุณค่าที่แท้จริงสำหรับคนไทยทุกคน โดยไม่มีผลประโยชน์ของคนกลุ่มหนึ่งกลุ่มใดมาเคลือบแฝงอีกด้วย