อหิวาตกโรคเป็นโรคที่ทำให้ผู้ป่วยท้องเสียอย่างรุนแรงจนขาดสารน้ำและถึงแก่ชีวิตได้ มีรายงานผู้ป่วย ตั้งแต่สมัย Hippocrates. สำหรับการระบาดในประเทศไทยมีหลักฐานจากพระราชพงศาวดารฉบับพระราชหัตถเลขาของสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ว่าเกิดอหิวาตกโรค เมื่อค.ศ. 1347 สมัยพระเจ้าอู่ทองจนถึงกับต้องย้ายเมืองหลวงจากอำเภออู่ทอง จังหวัดสุพรรณบุรีไปอยู่ที่อยุธยา หลังจากนั้นก็มีการระบาดเรื่อยมาเป็นพักๆ.
Filippo Pacini (1812-1883) แพทย์ชาวอิตาลีสมัยที่เป็นนักเรียนแพทย์ตอนที่เรียนวิชากายวิภาคศาสตร์ เขาสังเกตเห็นโครงสร้างรูปไข่อยู่ติดกับเส้นประสาท แต่เนื่องจากมองด้วยตาเปล่าเห็นได้ยาก เขานำเงินที่เก็บสะสมไว้ไปซื้อกล้องจุลทรรศน์มาส่องดู จึงพบว่ามันมีอยู่ที่ปลายประสาททั่วร่างกาย. เขาเสนอเรื่องนี้ในที่ประชุมที่ Florence เมื่อค.ศ. 1835 และได้รับการยอมรับในปีค.ศ. 1844. สิ่งนี้จึงมีชื่อเรียกว่า Pacinian corpuscle นอกจากนี้เขายังได้รับกล้องจุลทรรศน์กำลังสูงจากการบริจาคของ Grand Duke แห่ง Tuscany อีกด้วย.
อหิวาตกโรคระบาดอยู่ทั่วไปจึงเชื่อกันว่าเกิดจากอากาศไม่ดี (Miasma Theory) แต่ค.ศ. 1849 John Snow (1813-1858) แพทย์ชาวอังกฤษเชื่อในทฤษฎีเชื้อโรค (Germ theory) จึงแย้งว่าไม่น่าจะใช่ เพราะแพทย์ที่รักษาผู้ป่วยเหล่านี้ไม่ได้ติดโรคแต่อย่างใดและผู้ป่วยมีอาการของระบบทางเดินอาหาร. ดังนั้นจึงน่าจะเกิดจากการกิน แต่เขาถูกคัดค้านอย่างมากเนื่องจากไม่มีหลักฐานและคนส่วนใหญ่ยังเชื่อใน Miasma Theory.
ค.ศ. 1854 เกิดการระบาดที่อังกฤษ เขารวบรวมข้อมูลผู้ป่วยที่พบและทำเป็นแผนที่จึงทราบว่า ผู้ป่วยดื่มน้ำที่มาจากแหล่งเดียวกันทำให้ควบคุมการระบาดได้ John Snow จึงได้รับการยกย่องให้เป็นบิดาของวิชาระบาดวิทยา.
ปีเดียวกันนั้นเองโรคนี้ระบาดไปที่ Florence มีผู้เสียชีวิตจำนวนไม่น้อย Pacini สนใจในโรคนี้มาก. เขาทำการชันสูตรศพหาสาเหตุโดยตัดเยื่อบุลำไส้มาตรวจดูด้วยกล้องจุลทรรศน์. เขารายงานว่าพบสิ่งแปลกปลอมรูปแท่งงอลักษณะเหมือนเครื่องหมายจุลภาค (comma) จึงตั้งชื่อว่า Vibrio แต่ไม่ได้รับความสนใจ.
Pacini เสียชีวิตในปีค.ศ. 1883 ปลายปีนี้เอง Robert Koch (1843-1910) แพทย์ชาวเยอรมันพร้อม ด้วยทีมงานเดินเรือไปที่เมือง Calcutta ประเทศอินเดีย เพื่อศึกษาการระบาดของโรคนี้. ค.ศ. 1884 Koch ก็ค้นพบเชื้อแบคทีเรียที่เยื่อบุลำไส้ของผู้ตาย เนื่องด้วยรูปร่างของมันเขาจึงตั้งชื่อว่า Comma bacilli และเขา ชี้ให้เห็นว่าเชื้อนี้พบเฉพาะในผู้ป่วยอหิวาตกโรคเท่านั้น ไม่พบในผู้ป่วยท้องเสียจากสาเหตุอื่นๆ เลย. ทำให้เขาได้รับการยอมรับอย่างเป็นทางการว่าเป็นผู้ค้นพบสาเหตุของอหิวาตกโรค (แต่สุดท้ายค.ศ. 1965 คณะกรรมการนานาชาติเปลี่ยนชื่อแบคทีเรียนี้เป็น Vibrio cholerae เพื่อเป็นเกียรติแก่การค้นพบของ Pacini).
การระบาดในสมัยก่อนๆ เกิดจาก biotype Classical หรือ Asiatic แต่ค.ศ. 1906 Gotschlich พบ biotype ใหม่จากอุจจาระของชาวมุสลิมที่ไปแสวงบุญที่เมืองเมกกะและพักที่ด่านตรวจโรคเมือง El Tor ของอียิปต์ เขาจึงเรียก biotype นี้ว่า El Tor แต่ไม่พบว่าก่อให้เกิดโรค. ต่อมาค.ศ. 1937 นายแพทย์ เดอมัวร์รายงานการระบาดของ El Tor เป็นครั้งแรกโดยเริ่มจากอินโดนีเซียและกระจายไปเกือบทั่วเอเชีย.
ในประเทศไทยผู้ป่วยอหิวาตกโรคจะถูกนำเข้าไปรักษาที่โรงพยาบาลโรคติดต่อพญาไท ถ้ามีการระบาดมากโรงพยาบาลอื่นๆ ก็จะช่วยรักษาด้วย. ค.ศ. 1959 รัฐบาลจอมพลสฤษดิ์ ธนะรัชต์เห็นว่าโรงพยาบาลดังกล่าวคับแคบและอยู่กลางชุมชน จึงให้ย้ายไปตั้งในพื้นที่ของโรงพยาบาลศรีธัญญาที่จังหวัดนนทบุรี เปิดดำเนินการเมื่อวันที่ 2 พฤศจิกายน ค.ศ. 1960 โดยรัฐมนตรีว่าการกระทรวงสาธารณสุขขณะนั้น คือ พระบำราศนราดูร (สกุล เวชชาชีวะ) โรงพยาบาลนี้จึงมีชื่อว่า "โรงพยาบาลบำราศนราดูร".
ประเทศไทยมีการระบาดของ El Tor เป็นครั้งแรกในปีค.ศ. 1961 และการระบาดในครั้งต่อๆ มาล้วนเกิดจาก El Tor ทั้งสิ้นไม่มี classical อีกเลย.
เชื้อ V. cholerae ที่ส่วนหางและตัวของมันจะ มีแอนติเจน H และ O ตามลำดับ โดยแอนติเจน H เหมือนกันทั้งหมดแต่แอนติเจน O แตกต่างกันทำให้จำแนกเชื้อได้เป็น 3 serotype คือ ogawa, inaba (ตั้งชื่อตามผู้ป่วยที่แยกเชื้อได้) และ hikojima (ตั้งชื่อตามเมืองที่เป็นด่านกักกันโรคทางตอนเหนือของเกาะกิวชู).
ต่อมามีการพัฒนาวัคซีนของโรคนี้และกำหนดให้ฉีดในนักเดินทาง แต่จากการศึกษาโดยละเอียดพบว่าไม่มีผลในการป้องกันโรคระหว่างประเทศ. ค.ศ. 1973 องค์การอนามัยโลกจึงเสนอให้ยกเลิกการฉีดวัคซีนป้องกันโรคนี้ให้กับผู้ที่เดินทางระหว่างประเทศ ซึ่งไทยก็เห็นด้วยและยกเลิกการออกใบรับรองการฉีดวัคซีนในปีต่อมา.
ไทยเป็นประเทศที่ส่งออกอาหารและเป็นประเทศท่องเที่ยว การรายงานอหิวาตกโรคอาจส่งผลกระทบได้ ด้วยเหตุนี้ค.ศ. 1989 ไทยจึงตัดสินใจยกเลิกการรายงานโรคนี้โดยเปลี่ยนชื่อเรียกเป็นโรคอุจจาระร่วงอย่างแรง.
ค.ศ. 1992 มีการระบาดครั้งใหญ่ในอินเดียและบังกลาเทศ โดยเชื้อที่พบเป็น serogroup ใหม่เรียกว่า V. cholerae O139 และกระจายไปอีก 10 ประเทศในเอเชียใต้ จนกระทั่งค.ศ. 1994 มีการพบเชื้ออหิวาต์แล้ว 155 serogroup โดย serogroup ที่ 155 พบเป็น ครั้งแรกที่ประเทศไทย.
ค.ศ. 2002 มีพระราชบัญญัติปรับปรุงกระทรวง ทบวง กรม โรงพยาบาลบำราศนราดูร จึงถูกเปลี่ยนโครงสร้างเป็นสถาบันบำราศนราดูร (Bamrasnaradura Infectious Disease Institute) สังกัดกรมควบคุมโรค กระทรวงสาธารณสุข.
แม้การสุขาภิบาลของเราจะพัฒนาไปมากแต่ก็ยังพบผู้ป่วยอยู่ประปราย จึงควรกินอาหารให้ถูกสุขลักษณะ สำหรับแพทย์ก็อย่าลืมเฝ้าระวังโรคนี้ไว้ด้วยนะครับ.
ธีรวัฒน์ บูระวัฒน์ พ.บ.
โรงพยาบาลบ้านแหลม, จังหวัดเพชรบุรี
E-mail : [email protected] [2]
www.geocities.com/tantanodclub