น้ำพริกมะขามมีความคล้ายกับน้ำพริกกะปิแต่ต่างกันตรงที่ใช้มะขามสดในการให้ความเปรี้ยวแทนมะนาว จะมีลักษณะข้น ค่อนข้างแห้งนิดๆ ใช้เป็นน้ำพริกคลุกข้าวได้ สมัยโบราณจะมีเฉพาะน้ำพริกมะขามสดชนิดที่ไม่ต้องนำไปผัดในน้ำมัน เพียงใส่มะขามสดขูดผิวลงไปเท่านั้น แต่ในปัจจุบันได้มีการดัดแปลงสูตรและวิธีการทำ โดยการเติมเนื้อสัตว์ลงไป เช่น หมูสับ กุ้งสับ ปลาป่น แล้วนำไปผัดกับน้ำมันจนกระทั่งสุก สามารถเก็บไว้กินได้นานขึ้น และลดกลิ่นเหม็นเขียวของมะขามสดลงไปอีกด้วย ซึ่งการเพิ่มเนื้อสัตว์และน้ำมันเป็นการเพิ่มโปรตีนและพลังงานในอาหาร ดังนั้น เมื่อกินน้ำพริกมะขามกับข้าวสวย ก็จะได้พลังงานที่พอดีสำหรับอาหาร ๑ มื้อ และมีการกระจายของพลังงานที่เหมาะสมคือ ไขมันไม่เกินร้อยละ ๓๐ โดยเมื่อกินกับผักสดพลังงานที่ได้รับจะเพิ่มอีกเพียงเล็กน้อยเท่านั้น แต่ร่างกายจะได้รับใยอาหารเพิ่มขึ้น ซึ่งจะเป็นผลดีต่อระบบขับถ่ายของเรา นอกจากนี้ ผักสดยังให้วิตามินและเกลือแร่ต่างๆ ที่เป็นประโยชน์ต่อร่างกาย รวมถึงสารต้านอนุมูลอิสระต่างๆ ด้วย
รสชาติของน้ำพริกมะขามนอกจากต้องมีความเผ็ดแล้วต้องมีรสเปรี้ยวของมะขามนำ ตามด้วยรสหวานและเค็ม ส่วนของผักที่จะกินร่วมก็มีหลายชนิด เช่น แตงกวา มะเขือเปราะ ถั่วฝักยาว ขมิ้นขาว สายบัว เป็นต้น สูตรและวิธีทำสำหรับกิน ๒ คน มีดังนี้
มะขามสดอ่อนขูดผิวหั่นชิ้นเล็กๆ ๑/๒ ถ้วยตวง
เนื้อหมูบด ๑/๔ ถ้วยตวง
กระเทียมปอกเปลือกหั่นหยาบ ๑ ช้อนโต๊ะ
พริกขี้หนูเด็ดก้านบุบพอแตก ๑ ช้อนโต๊ะ
กุ้งแห้งป่น ๒ ช้อนโต๊ะ
น้ำตาลปี๊บ ๓ ช้อนโต๊ะ
น้ำปลา ๑ ช้อนโต๊ะ
กะปิเผาไฟพอหอม ๒ ช้อนโต๊ะ
น้ำมันพืช ๒-๓ ช้อนโต๊ะ
วิธีทำ
๑. โขลกกะปิ กระเทียม ให้ละเอียด ใส่พริกขี้หนู มะขาม กุ้งแห้ง โขลกให้ละเอียด
๒. ปรุงรสด้วยน้ำตาล น้ำปลา ใส่หมูบด เคล้าให้เข้ากัน
๓. ใส่น้ำมันในกระทะ ตั้งไฟให้ร้อน ใช้ไฟปานกลาง ใส่น้ำพริกลงผัดจนหมูสุกและน้ำพริกค่อนข้างแห้ง ชิมรสให้ได้ ๓ รส
๔. ตักใส่ถ้วย กินคู่กับผักสด
๑ หน่วยบริโภค เท่ากับ ๑๑๕ กรัม ประกอบด้วย น้ำพริกมะขาม ๓๐ กรัม ผักสด ๘๕ กรัม คุณค่าทางโภชนาการต่อ ๑ คน
| ประเภทอาหาร | พลังงาน(กิโลแคลอรี) | โปรตีน(กรัม) | ไขมัน(กรัม) | คาร์โบไฮเดรต(กรัม) |
| น้ำพริกมะขาม | ๓๕๗ | ๑๔.๓ | ๑๗.๙ | ๓๕.๔ |
| ข้าว ๑ จาน (๓ ทัพพี) | ๒๔๐ | ๔.๑ | ๐.๕ | ๕๔.๕ |
| ข้าวสวย + น้ำพริก (ไม่รวมผักสด) | ๕๙๗ | ๑๘.๔ | ๑๘.๔ | ๘๙.๙ |
| การกระจายพลังงาน | - | ๑๒.๓% | ๒๗.๖% | ๖๐.๑% |
แหล่งข้อมูล : จากการคำนวณโดยใช้ตารางคุณค่าอาหาร สถาบันวิจัยโภชนาการ มหาวิทยาลัยมหิดล : ๒๕๔๒
ผู้บริโภคบางท่านอาจจะเบื่อที่จะทานแต่น้ำพริกกะปิ น้ำพริกมะขามจึงเป็นอีกทางเลือกหนึ่ง สามารถทำเก็บไว้ได้ค่อนข้างนานและนำไปรับประทานที่อื่นๆได้สะดวก มีกลิ่นไม่ฉุนมาก จึงไม่ต้องกลัวว่าจะรบกวนบุคคลรอบข้าง แค่มีน้ำพริกมะขาม ๑ ถ้วย ข้าวสวยร้อนๆ ๑ จานกับผักสด ก็เพียงพอแล้ว เรียกว่าเอาอะไรมาแลกก็ไม่ยอม