นนทรีจากป่าสู่นาคร
มิถุนายนเป็นเดือนที่เริ่มต้นของฤดูฝนอย่างเป็นรูปธรรม ดอกไม้ประจำฤดูร้อนที่ชาวไทยคุ้นเคย เช่น คูน หรือหางนกยูงฝรั่ง ซึ่งอวดสีสันสดใสท่ามกลางลมร้อน (แล้ง) ก็เลือนหายไป สายฝนนอกจากจะนำมาซึ่งความชุ่มชื้นเยือกเย็นแล้ว ยังพาเอาสีเขียวสดชื่นของใบไม้ใบหญ้ามาประดับอยู่ทุกหนทุกแห่งที่มีพื้นดิน เป็นฤดูกาลของเกษตรกรที่ส่วนใหญ่ยังพึ่งน้ำฝน ในการเพาะปลูก เนื่องจากอยู่นอกเขตชลประทาน นอกจากนั้นยังเป็นการเริ่มต้นปีการศึกษาใหม่สำหรับนักศึกษาที่เข้าสู่ระดับอุดมศึกษาโดยเฉพาะมหาวิทยาลัยต่างๆ ทั่วประเทศ
ปี พ.ศ. ๒๕๔๕ นับเป็นปีมงคลสำหรับมหาวิทยาลัยแห่งหนึ่งซึ่งมีความเกี่ยวข้องกับเกษตรกรไทยมากเป็นพิเศษ นั่นคือมหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ ซึ่งครบรอบการก่อตั้งมหาวิทยาลัย ๖๐ ปี หรือ ๑๒ รอบนักษัตร ซึ่งถือเป็นวาระอันเป็นมงคลยิ่ง ควรแก่การเฉลิมฉลองเป็นทางการคอลัมน์ต้นไม้ใบหญ้าฉบับนี้ ขอร่วมแสดงความยินดีในวาระอันเป็นมงคลนี้ด้วย โดยขอถือโอกาสที่มหาวิทยาลัยเปิดภาคเรียนนำเสนอเรื่องราวของต้นไม้ อันถือเป็นสัญลักษณ์ประจำมหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ คือ ต้นนนทรี ซึ่งบางต้นยังคงมีดอกสีเหลืองบนทรงพุ่มสีเขียวสดอยู่แม้จะย่างเข้าฤดูฝนแล้วก็ตาม
นนทรี : ต้นไม้ประจำมหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ และจังหวัดนนทบุรี
นนทรีเป็นไม้ยืนต้นขนาดกลางมีชื่อวิทยาศาสตร์ว่า Peltophorum pterocarpum Back . ex Heyne ลำต้นสูงราว ๑๐-๑๕ เมตร เปลือกสีเทาค่อนข้างเรียบ อาจแตกเป็นสะเก็ดเล็กๆ ตามกิ่งหรือก้านอ่อนมี ขนละเอียดสีน้ำตาลแดงปกคลุม ทรง พุ่มมีเรือนยอดแผ่กว้าง ใบประกอบรูปขนนก ๒ ชั้นเรียงสลับ ใบย่อยออกตรงข้ามกันเป็นคู่ แผ่นใบย่อยรูปขอบขนาน กว้างประมาณ ๐.๕ เซนติเมตร ยาว ๑.๐-๑.๕ เซนติเมตร เป็นต้นไม้ที่มักผลัดใบเมื่ออากาศแห้งแล้ง
ดอกออกเป็นช่อขนาดใหญ่ ตามง่ามใบหรือปลายกิ่ง มีกิ่งแขนงในช่อดอก ช่อดอกยาวประมาณ ๓๐ เซนติเมตร กว้างประมาณ ๒๐ เซนติเมตร ดอกสีเหลืองสด อยู่ค่อน ข้างติดกันแน่นในช่อดอก ดอกย่อยประกอบด้วยกลีบดอกสีเหลือง ๕ กลีบ ลักษณะกลีบค่อนข้างย่น ช่อดอกตั้งขึ้น ปกติออกดอกทั้งต้นช่วงเดือนมีนาคมถึงพฤษภาคม แต่อาจขยายเวลาได้ตามลักษณะดินฟ้าอากาศ ในแต่ละปี และลักษณะพันธุกรรมของแต่ละต้น ซึ่งมีความผันแปรมาก เนื่องจากนนทรีแทบทุกต้นปลูกจากเมล็ด
นนทรีอยู่ในวงศ์ Caesalpini-oideae ซึ่งเป็นพืชตระกูลถั่ว จึงมีผลเป็นฝัก มีฝักแบนรูปหอก โคนและปลายสอบแหลม กว้างประมาณ๒ เซนติเมตร ยาว ๕-๑๒ เซนติเมตร แต่ละฝักมีเมล็ด ๑-๔ เมล็ด เรียงเป็นข้อไปตามความยาวของฝัก
นนทรี เป็นต้นไม้ที่มีถิ่นกำเนิด ในอินเดียภาคตะวันออกและภาคใต้รวมถึงประเทศศรีลังกา เอเชียตะวันออกเฉียงใต้ (รวมไทย) ไปถึงประเทศ ฟิลิปปินส์ และทวีปออสเตรเลียด้านเหนือ นนทรีจึงนับเป็นพืชดั้งเดิมของไทยชนิดหนึ่ง พบอยู่ตามธรรมชาติใน ป่าภาคตะวันตกและป่าในภาคใต้
หนังสือไทยในอดีตที่กล่าวถึงนนทรี คือ ลิลิตพระลอ ซึ่งเชื่อว่าแต่งในสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราชยุคกรุงศรีอยุธยาเป็นราชธานี อีกเล่ม หนึ่งคือ อักขราภิธานศรัพท์ ของหมอ ปรัดเล พิมพ์เมื่อ พ.ศ. ๒๔๑๖ กล่าว ถึงนนทรีว่า "นนทรี : เปนชื่อต้นไม้ เปนกลางๆ ใบเล็กๆ มีดอกเหลือง ไม่หอม" แสดงว่า คนไทยรู้จักคุ้นเคยกับนนทรีมาเป็นเวลานานแล้ว
นนทรี (อ่านว่า นน-ซี) มีชื่อเรียกอื่นๆ คือ นนทรีบ้าน กระถินป่า กระถินแดง สารเงิน ภาษาอังกฤษคือ Copper Pod และ Yellow Poinciana
มีนนทรีในประเทศไทยอีกชนิด หนึ่ง เรียกว่า นนทรีป่า ชื่อวิทยาศาสตร์คือ Peltophorum dasyrachis Kurz ชื่อท้องถิ่นคือ อะร้าง (โคราช) ร้าง (สุรินทร์) ซ้าขม คางรุ้ง (เลย) ลักษณะต่างๆ คล้ายคลึงกับนนทรีบ้าน ต่างกันตรงที่นนทรีป่ามีช่อดอก ขนาดเล็กกว่าและช่อดอกห้อยปลายช่อลง ไม่ตั้งขึ้นเหมือนสารภีบ้าน ส่วนลำต้นมีขนาดสูงใหญ่กว่าคือ สูงประมาณ ๑๕-๓๐ เมตร
นนทรีบ้าน เป็นต้นไม้สัญลักษณ์ ประจำมหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ ซึ่งมีสีเขียวเป็นสีของมหาวิทยาลัย เพลงบทหนึ่งของมหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์มีเนื้อความว่า"นนทรีกำลังดอกบาน ไม่ช้าไม่นานก็จะมีดอกใหม่..."
เพลงนี้แสดงถึงลักษณะพิเศษของนนทรี ซึ่งอาจออกดอก ได้เกินกว่าปีละ ๑ ครั้ง และไม่ทิ้งใบขณะออกดอก ลักษณะสีเหลืองอร่ามของดอกประกอบกับสีเขียวขจีของใบที่งดงาม จึงเป็นภาพรวมที่งดงามเป็นเอกลักษณ์ประจำตัวของนนทรีที่จดจำได้ง่าย เป็นความงาม ที่เยือกเย็นสดชื่น ไม่ร้อนแรงเหมือน ดอกหางนกยูงฝรั่งที่คล้ายสีเปลวเพลิง
นนทรีบ้านยังได้รับพระราชทาน ให้เป็นไม้มงคลประจำจังหวัดนนทบุรี ส่วนนนทรีป่าเป็นไม้มงคลประจำจังหวัดฉะเชิงเทรา ตั้งแต่ปี พ.ศ. ๒๕๔๒ เนื่องในวโรกาสพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๖ รอบ ของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลปัจจุบัน
ประโยชน์ของนนทรี
ในทางสมุนไพร ตำราแพทย์แผนไทยใช้เปลือกของลำต้นนนทรีซึ่งมีรสฝาด กินกล่อมเสมหะและ เลือด แก้บิด แก้ท้องร่วง ขับลมผาย นอกจากนั้นยังใช้สมานแผลสดด้วย
ไม้นนทรีมีสีน้ำตาลอมชมพู ใช้ก่อสร้างบ้านเรือนได้ดี เช่น ทำพื้น ฝา รอด ตง อกไก่ เครื่องเรือน หีบ คันไถ พานท้ายปืน เป็นต้น
นนทรีเป็นต้นไม้ที่ค่อนข้างโตเร็ว ปลูกง่าย แข็งแรง ทนทาน เหมาะ สำหรับปลูกประดับอาคารสถานที่ หรือสองข้างถนนหนทาง ให้ร่มเงาและป้องกันลมได้ดี รูปทรงและดอก งดงาม ใช้เป็นร่มเงาในสวนกาแฟ ได้ดีมาก เพราะเป็นต้นไม้ตระกูล ถั่ว ช่วยบำรุงดินให้อุดมสมบูรณ์ขึ้นด้วย