ในบรรดาผักพื้นบ้านดั้งเดิมของไทยที่มีมากมายนั้น ผู้เขียนรู้สึกผูกพันมากเป็นพิเศษเพียงไม่กี่ชนิด ด้วยเหตุผลแตกต่างกันไป เมื่อนำผักที่รู้สึกผูกพันเป็นพิเศษเหล่านั้นมาพิจารณาดูก็พบว่า เป็นผักที่มิได้มีคุณสมบัติดีเด่น หรือเป็นที่นิยมกันทั่วไปแต่อย่างใด แต่เป็นเพราะเข้ามาเกี่ยวข้องกับช่วงหนึ่งของชีวิตผู้-เขียนและทำให้เกิดความประทับใจในคุณสมบัติบางประการที่ไม่มีในผักชนิดอื่น หากความประทับใจนั้นเกิดขึ้นในช่วงวัยเด็ก คุณสมบัติที่ทำให้ประทับใจก็อาจเป็นสิ่งที่ไม่มีคุณค่าสำหรับผู้ใหญ่ แต่มีความหมายอย่างยิ่งสำหรับเด็ก เช่น คุณสมบัติในการนำมาประกอบการเล่นสนุกตามประสาเด็กๆ เป็นต้น ผู้เขียนมีความประทับใจจนเป็นความผูกพันกับผักพื้นบ้านที่เรียกว่า ‘ผักปลัง’ ก็เพราะนำมาใช้ประกอบการเล่นตั้งแต่ตอนเด็กนั่นเอง
ผักปลัง : มีทั้งขาวและแดง
พืชที่คนไทยเรียกผักปลังนั้นมีอยู่ ๒ ชนิด คือ ผักปลังขาว ชื่อวิทยาศาสตร์คือ Basella alba Linn. และผักปลังแดง ชื่อวิทยาศาสตร์คือ Basella rubra Linn. อยู่ในวงศ์ Basellaceae จะเห็นได้ ว่าทั้งผักปลังขาวและผักปลังแดงต่างก็อยู่ในวงศ์และสกุล(Genus)เดียวกัน อีกด้วย ดังหัวเรื่องที่ผู้เขียนใช้คำว่า “ล้วนเทือกเถาเดียวกัน” คำว่า “เทือกเถา” ตัดเอามาจากสำนวนเต็มคือ “เทือกเถาเหล่ากอ” ซึ่งพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๒๕ อธิบายว่า หมายถึง “เชื้อสายวงศ์ตระกูลที่สืบเนื่องต่อกันมา” ทั้งผักปลังขาวและผักปลังแดงต่างก็เป็นอย่างนั้นจริงๆ โดยเฉพาะต่างก็มีลักษณะเป็น “เถา” อีกด้วย
ทั้งผักปลังขาวและผักปลังแดง มีลักษณะร่วมกันคือ เป็นไม้เถาเลื้อย ลำต้นและใบอวบน้ำ ขึ้นพาดพันรั้วหรือค้าง ใบรูปร่างคล้ายใบพลูแต่เล็กกว่านิดหน่อย ดอกสีแดงอ่อน ผลติดเป็นช่อ ผลขนาดเล็ก ผลอ่อนมีสีเขียว ผลสุกสีม่วงดำ
ผักปลังพบขึ้นเองตามธรรมชาติ ตามที่รกร้างว่างเปล่าที่น้ำไม่ท่วม สันนิษฐานว่าถิ่นกำเนิดดั้งเดิมของผักปลังอยู่ในทวีปแอฟริกาและเอเชียเขตร้อน จึงอาจนับได้ว่าผักปลังเป็นผักพื้นบ้านดั้งเดิมของไทยอีกชนิดหนึ่ง
ความแตกต่างระหว่างผักปลังขาวและผักปลังแดงคือ ลำต้นและใบของผักปลังขาวมีสีเขียว ส่วนผักปลังแดงมีลำต้นและใบสีม่วงแดง
ชื่อภาษาอังกฤษของผักปลังคือ Malabar Nightshade และ Ceylon Spinach น่าสังเกตว่า Malabar เป็นชื่อชายฝั่งทะเลด้านตะวันตกเฉียงใต้ของอินเดีย และ Ceylon คือชื่อประเทศศรีลังกา แสดงว่า ชาวอังกฤษคงพบเห็นผักปลังครั้งแรกแถบประเทศอินเดีย และเกาะศรีลังกา ที่เป็นเมืองท่าติดต่อกับชาวตะวันตก
ส่วนชื่อผักปลังในประเทศไทยนั้นพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน ใช้คำว่า “ผักปลัง” ซึ่งคำว่า “ปลัง” นั้นไม่มีความหมายอื่น แต่ ในหนังสือเล่มอื่นๆ เช่น THAI-ENGLISH DICTIONARY ของพระอาจวิทยาคม (George Bradley McFarland) ฉบับ Stanford University Press (1969) หนังสือประมวลสรรพคุณยาไทยว่าด้วยพฤกษชาติ วัตถุธาตุ และสัตว์วัตถุนานาชนิด ของสมาคมโรงเรียนแพทย์แผนโบราณ สำนักวัดพระ- เชตุพนฯ พระนคร (พ.ศ. ๒๕๑๐) และหนังสือพืชสมุนไพรของนิจศิริ เรืองรังษี และพยอม ตันติวัฒน์ สำนักพิมพ์โอเดียน สโตร์ (พ.ศ. ๒๕๓๔) ต่างก็ใช้เขียนว่า “ผักปรัง” (สะกดด้วย ร.เรือ) ทั้งสิ้น คำว่า ‘ปรัง’ ในภาษาไทยใช้เรียกนาที่ทำ ในฤดูแล้งว่า ‘นาปรัง’ เป็นคำนาม มาจากภาษาเขมรว่า ‘ปรัง’ หมายถึง ฤดูแล้ง อีกความหมายหนึ่งเป็น คำวิเศษณ์แปลว่า เกินเวลา เกินกำหนด เป็นคำไทยแท้
เมื่อพิจารณาจากความหมายแล้ว น่าเป็นไปได้ว่า คำว่า ‘ผัก ปลัง’ น่าจะเขียนว่า ‘ผักปรัง’ มากกว่า เพราะน่าจะหมายถึงผัก ฤดูแล้ง (ตามศัพท์เขมร) เพราะผักปลังมีลำต้นอวบน้ำ สามารถทนต่อสภาพแห้งแล้งได้ดี เช่นเดียวกับพืชอวบน้ำอื่นๆ (เช่น หางจระเข้, ป่านศรนารายณ์, พืชตระกูลกระบองเพชร ฯลฯ) อย่างไรก็ตาม เรื่องนี้ขอให้ผู้รู้นำไปพิจารณาก่อน ระหว่างที่ยังไม่มีข้อยุติก็คงต้องใช้ “ผักปลัง” ตามพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๒๕ ไปก่อนอย่างเป็นทางการ
ชื่อผักปลังที่ใช้เรียกในประ-เทศไทยมี ผักปลัง ผักปลังใหญ่ ผักปลังขาว ผักปลังแดง (ภาค กลาง) และผักปั๋ง (ภาคเหนือ)
ผักปลังในฐานะผัก
ในฉบับที่แล้วนำเสนอเรื่องกระเจี๊ยบ(เขียวและแดง) ในตอนนี้เสนอเรื่องผักปลัง(ขาวและแดง) เพราะทั้งกระเจี๊ยบและผักปลังเป็นผัก ที่มีคุณสมบัติพิเศษอย่างหนึ่งร่วมกันที่หาได้ยากในผักชนิดอื่นๆ นั่นคือ เป็นผักที่มีเมือก (Mucilage) มากเป็นพิเศษ เมื่อนึกถึงกระเจี๊ยบ (เขียว)และผักปลัง(ทั้งขาวและแดง) ผู้อ่านที่เคยกินก็คงจะนึกถึงเมือกลื่นๆ ของผักทั้ง ๒ ตระกูลนี้ทันที น่าแปลกที่กระเจี๊ยบเขียวและผักปลังมีความแตกต่างกันทางพฤกษศาสตร์มาก เช่น ต่างวงศ์ ลักษณะต้น (ยืน ต้นไม้เถาเลื้อย) ส่วนที่ใช้บริโภค (ผลอ่อน ยอดและใบ) แต่กลับได้ผักที่มีเมือกมากเหมือนกัน
ส่วนของผักปลังที่ใช้เป็นผักคือส่วนยอด ใบ และดอกอ่อน ส่วนมากใช้เป็นผักจิ้ม โดยทำให้สุกเสียก่อน นอกจากนี้ยังนิยมนำไปใช้แกงส้มอีกด้วย ผักปลังนับเป็นผักที่มีคุณค่าทางอาหารสูงชนิดหนึ่ง เพราะมีธาตุเหล็กและแคลเซียมอยู่สูง นอกจากนี้ยังมีวิตามินเอ วิตามินบี และวิตามินซี อยู่มากด้วย สำหรับเมือกที่มีอยู่ในผักปลังนั้นมีคุณสมบัติเป็นยาระบายอ่อนๆ ช่วยให้ท้องไม่ผูก
ประโยชน์ด้านอื่นๆของ ผักปลัง
ผักปลัง มีคุณสมบัติทางสมุนไพรหลายอย่าง นอกจากใช้เป็น ยาระบายอ่อนๆแล้ว ยังมีปรากฏในตำรายาไทยแผนโบราณ ดังนี้
ต้น : แก้พิษฝีดาษ
ใบ : แก้กลาก
ดอก : แก้เกลื้อน
ราก : แก้มือเท้าด่าง แก้รังแค แก้พรรดึก (ก้อนอุจจาระที่แข็งกลม)
ประโยชน์ของผักปลังสำหรับเด็กๆ ดังที่กล่าวมาข้างต้น คือนำมาประกอบการเล่น ส่วนที่ใช้คือผลแก่ที่มีสีม่วงเข้มหรือดำ ภายในผลจะมีเนื้อและน้ำสีแดงเข้ม น้ำสีแดงในผลผักปลังสุกนี้ เด็กๆนำไปเล่นได้หลายอย่าง เช่น ใช้ทาหน้า ทาปากก็ติดทนดี เมื่อเล่นลิเกหรือละครต่างๆ นิยมใช้มาก หากเล่นทำครัวหรือขายของก็นำไปย้อมสี หรือนำไปผสมน้ำใช้แทนหมึก(แดง)เขียนหนังสือได้ดี
สำหรับผู้ใหญ่ยุคไอเอ็มเอฟ ซึ่งทางการส่งเสริมให้ปลูกพืชผักสวนครัวเอาไว้บริโภคเองในครัวเรือนเหมือนยุคหลังสงครามโลกครั้งที่ ๒ ก็น่าจะเลือกผักปลังเป็นผักที่ปลูกในแปลงสวนครัวอีกชนิดหนึ่งด้วย เพราะนอกจากเป็นผักที่มีคุณค่าทางอาหารสูงแล้ว ยังเป็นผักที่ใช้ปลูกและดูแลรักษาง่ายอย่างยิ่ง สามารถเก็บมากินได้ตลอดทั้งปี และยังใช้ปลูกตามริมรั้วหรือขึ้นร้านเป็นไม้ประดับได้ โดยเฉพาะหากปลูกทั้งผักปลังแดงและขาวด้วยกันจะให้สีสันยิ่งขึ้นไปอีก
เมื่อผู้เขียนเดินทางไปประเทศศรีลังกาพบว่า ชาวศรีลังกานิยม ปลูกผักปลังไว้ในสวนครัวมาก นับเป็นผักยอดนิยมอย่างหนึ่งของชาวศรีลังกาทีเดียว(เช่นเดียวกับใบ บัวบก) ผักปลังของศรีลังกามีขนาดลำต้น ใบ และยอดโตกว่าผักปลังพันธุ์ของไทยมาก และพบแต่สีเขียว(ผักปลังขาว) ระยะหลังๆ ผู้เขียนพบว่าผักปลังพันธุ์ใหญ่เช่นเดียวกัน ที่พบในประเทศศรีลังกา ก็มีผู้นำมาปลูกในประเทศไทยกันบ้างแล้ว บางท่านก็เรียกว่าพันธุ์ไต้หวัน ไม่ทราบว่านำเข้ามาจากไต้หวันหรือไม่ แต่ลักษณะเช่นเดียวกับพันธุ์ศรีลังกานั่นเอง
มีคนไทยที่เคยชิมรสชาติของผักปลังพื้นฐานของไทยและพันธุ์ใหญ่จากต่างประเทศ วิจารณ์ว่ารสชาติผักปลังของไทยดีกว่า ผู้เขียนยังไม่ยืนยันข้อนี้ เพราะรสชาตินั้นขึ้นอยู่กับรสนิยมซึ่งถือเป็นยุติไม่ได้ ดังนั้นจึงอยากขอแนะนำให้ผู้อ่านปลูกทั้งพันธุ์ไทย (ผักปลังขาวและผักปลังแดง) และหากหาพันธุ์ต่างประเทศได้ ก็น่าจะลองปลูกควบคู่กันไป แล้วจึงตัดสินด้วยตนเองว่าชอบพันธุ์ไหนมากกว่า