ถาม : อยากเรียนถามว่าอาการอาเจียนที่เกิดจากการใช้ยาเคมีบำบัดมีวิธีป้องกันหรือแก้ไขได้อย่างไรบ้าง.
นุสรณ์ ( สมาชิก )
ตอบ : โดยทั่วไปอาการอาเจียนที่เกิดจากการใช้ยาเคมีบำบัดสามารถแบ่งเป็น 3 ประเภท ได้แก่
1. Acute emesis เกิดขึ้นภายใน 24 ชั่วโมงหลังจากได้รับยาเคมีบำบัดโดยทั่วไปแล้วการเกิดอาการคลื่นไส้อาเจียนแบบเฉียบพลันนี้ สามารถป้องกันได้ด้วยยาที่มีอยู่ในปัจจุบัน.
2. Delayed nausea และ vomiting เกิดขึ้น 24 ชั่วโมงหลังจากได้รับยาเคมีบำบัด โดยทั่วไป delayed nausea และ vomiting รักษาได้ยากกว่าชนิดเฉียบพลันและเป็นสาเหตุหลักของการทำให้น้ำหนักตัวลดลง เกิดภาวะขาดน้ำ และภาวะทุพโภชนาการของผู้ป่วยโรคมะเร็ง. โดยปกติจะเกิดกับผู้ป่วยที่ใช้ยาเคมีบำบัด cisplatin และอาจเกิดได้นานเป็นสัปดาห์หลังจากเริ่มยาเคมีบำบัด อาการคลื่นไส้อาเจียนมักเกิด 2-5 วันหลังจากได้รับยา. โดยอุบัติการณ์จะเกิดขึ้นสูงสุดในช่วง 48-72 ชั่วโมงแรกหลังจากการได้รับยาเคมีบำบัด. ปัจจัยเสี่ยงที่สำคัญที่สุดต่อการเกิด delayed nausea และ vomiting คือการไม่สามารถควบคุมอาการคลื่นไส้อาเจียนในระยะเฉียบพลันได้.แต่อย่างไรก็ตาม delayed nausea และ vomiting ที่เกิดจากยา cyclophosphamide ดูเหมือนจะตอบสนองต่อยาได้ดีกว่าที่เกิดจาก cisplatin 13-19.
3. Anticipatory nausea และ vomiting เป็นอาการคลื่นไส้อาเจียนที่เกิดก่อนการรับยาเคมีบำบัด ซึ่งจะแตกต่างจากชนิดเฉียบพลันและ delayed โดยเป็นผลจากการได้รับการป้องกันที่ไม่ดีจากการได้รับยาเคมีบำบัดครั้งก่อนๆ ทำให้ผู้ป่วยเกิดความวิตกกังวล. ดังนั้นยากลุ่มคลายกังวล เช่น ยากลุ่ม benzodiazepines เป็นยาที่ใช้ได้ดีในผู้ป่วยกลุ่มนี้.
แม้ว่ายาเคมีบำบัดจะเป็นสาเหตุสำคัญต่อการเกิดอาการคลื่นไส้อาเจียน แต่ก็ยังมีปัจจัยอื่นที่ควรพิจารณาร่วมด้วย เช่น ปัจจัยที่เกิดจากระบบทางเดินอาหาร ได้แก่ ท่อทางเดินอาหารอุดตันหรือท้องผูก. ปัจจัยที่เกิดจากระบบประสาทส่วนกลาง ได้แก่การมีความดันในกะโหลกศีรษะ (intracranial pressure) สูง ความกังวล หรือการเจ็บปวดเรื้อรัง. ดังนั้นการประเมินผู้ป่วยแต่ละรายจึงต้องพิจารณาปัจจัยอื่นๆ ร่วมด้วย เพื่อที่จะรักษาสาเหตุอื่นๆ นอกเหนือจากยาเคมีบำบัด.
สุภัสร์ สุบงกช ภ.บ.คณะเภสัชศาสตร์, ,มหาวิทยาลัยขอนแก่น
ศักดิ์ชัย วงศกิตติรักษ์ พ.บ., น.บ., สถาบันสุขภาพเด็กแห่งชาติมหาราชินี, กรมการแพทย์ (บรรณาธิการ)