เซลล์ต้นกำเนิดจากเลือดสายสะดือ

เซลล์ต้นกำเนิด (stem cell) มีแหล่งที่มาหลายชนิด ได้แก่ ตัวอ่อนทารก, เลือดสายสะดือ และร่างกายผู้ใหญ่. คุณสมบัติที่น่าสนใจคือ สามารถใช้ในการรักษาโรคต่างๆ ได้. ตัวอย่างเช่น Parkinson' disease, Congenital immunodeficiencies, Haemoglobinopathies,¹ spinal cord injuries เป็นต้น.²

ในช่วงทศวรรษที่ผ่านมาเลือดสายสะดือเป็นแหล่งทางเลือกของเซลล์ต้นกำเนิดชนิด haematopoietic เพื่อการรักษาโรคทั้งในผู้ป่วยเด็กและผู้ป่วยผู้ใหญ่ ทำให้ทราบถึงข้อดีและข้อเสียของเลือดสายสะดือที่ชัดเจนดังสรุปในตารางที่ 1. 

              

เซลล์ต้นกำเนิดจากเลือดสายสะดือถูกนำมาใช้ครั้งแรกในปี พ.ศ. 2531 เพื่อการปลูกถ่ายไขกระดูกในผู้ป่วยโรคซีดชนิด Fanconi.

โดยที่ความสำเร็จของการรักษาด้วยเซลล์ต้นกำเนิดจากเลือดสายสะดือขึ้นกับหลายปัจจัยในปัจจุบัน The Maternal/Fetal Medicine Committee of the Society of Obstetricians and Gynaecolo gists of Canada (SOGC) จึงได้มีข้อแนะนำดังนี้³

ในด้านข้อบ่งชี้

1. เลือดสายสะดือให้พิจารณาใช้ในกรณี
ก) การปลูกถ่ายชนิด allogenic ในเด็กที่ไม่สามารถหาญาติที่มี HLA เหมือนกัน หรือเข้ากันได้ดี หรือหาผู้ใหญ่ให้บริจาคไขกระดูกไม่ได้.
ข) การปลูกถ่ายชนิด allogenic ในวัยรุ่นหรือผู้ใหญ่ตอนต้น ที่เป็นโรคมะเร็งระบบเลือดที่ไม่มีผู้บริจาคไขกระดูกที่เหมาะสมและจำเป็นเร่งด่วน.

2. ส่งเสริมให้หญิงที่มาคลอดบุตรบริจาคเลือดสายสะดือสำหรับใช้ประโยชน์เพื่อการรักษาที่อาจเกิดขึ้นในภายหลัง.

3. ผู้ให้บริการทางด้านสูติกรรมจะต้องให้รายละเอียดเกี่ยวกับเซลล์ต้นกำเนิดชนิด haematopoietic ที่มีในเลือดสายสะดือรวมทั้งวิธีการที่ได้มาและการจัดเก็บ.

4. การจัดเก็บเลือดสายสะดือสำหรับลูกพี่ลูกน้อง หรือบุพการีเพื่อการรักษาในอนาคต.

ในทางการจัดเก็บ

5. ไม่แนะนำการเก็บเลือดสายสะดือระยะยาวเพื่อใช้กับตนเอง (autolagous donation) เพราะมีข้อบ่งชี้จำกัด และยังขาดข้อมูลทางวิทยาศาสตร์ที่สนับสนุนให้ปฏิบัติ.

6. เจ้าหน้าที่ห้องคลอดจะต้องมีการฝึกปฏิบัติเกี่ยวกับการดูดเลือดสายสะดือให้ได้ปริมาณเพียงพอและได้คุณภาพเพียงพอที่จะใช้โดยปลอดจากความผิดพลาดในการติดฉลาก, ปนเปื้อนแบคทีเรีย และเลือดแข็งตัว.

7. ในการจัดเก็บเลือดสายสะดือจะต้องคำนึงถึงความปลอดภัยของมารดา และทารกเป็นอันดับ แรก ไม่ใช่พยายามให้ได้เลือดประมาณมากๆ.

8. ให้เก็บเลือดสายสะดือภายหลังจากทารกคลอด แต่จะต้องก่อนที่รกคลอด.

9. การดูแลธนาคารเลือดสายสะดือของภาครัฐและภาคเอกชนจะต้องปฏิบัติตามนโยบายอย่างเคร่งครัด เกี่ยวกับการขนส่ง, การทดสอบด้านความปลอดภัย, HLA typing, การแช่เย็น และการเก็บในระยะยาวเพื่อป้องกันอันตรายต่อผู้รับ, ในแง่การติดเชื้อ และเป็นการเพิ่มประสิทธิภาพของการรักษา.

10. จะต้องมีการขึ้นทะเบียน, กำหนดระเบียบปฏิบัติ และประกันคุณภาพในส่วนของหน่วยจัดเก็บและธนาคารฯ.

ในทางจริยธรรม

11. จะต้องไม่บังคับให้มีการบริจาค.

12. จะต้องขออนุญาตเป็นลายลักษณ์อักษร ทั้งส่วนการจัดเก็บและดูแลรักษาเลือดตั้งแต่ระยะฝากครรภ์ก่อนเจ็บครรภ์คลอด และจะต้องยืนยันการให้อนุญาตหลังคลอด.

13. จะต้องมีความเชื่อมโยงระหว่างเลือดที่เก็บไว้กับผู้บริจาค เพื่อให้เกิดความปลอดภัยต่อผู้ป่วยและผู้บริจาค โดยจะต้องแจ้งผลการตรวจพบความผิดปกติแก่ผู้บริจาค โดยคำนึงถึงการรักษาความลับ.

14. ภาคเอกชนจะต้องมีกฎเกณฑ์ที่เป็นธรรมเกี่ยวกับการส่งเสริมการใช้เลือดฯ ในการรักษากับค่ารักษาพยาบาล และพยายามให้บุพการีของผู้ป่วยที่จะรับการรักษาด้วยเลือดสายสะดือเข้าใจความแตกต่างระหว่างการบริจาคชนิด autologous และ allogenic และระหว่างธนาคารเลือดภาครัฐกับภาคเอกชน.

15. กระทรวงสาธารณสุขและสถานพยาบาล จะต้องพัฒนานโยบายและขั้นตอนปฏิบัติที่เกี่ยวข้องกับการบริหารธนาคารเลือดภาครัฐและภาคเอกชน.

สรุป
แม้ว่าเซลล์ต้นกำเนิดจากเลือดสายสะดือจะมีความสามารถพิเศษในการเจริญเติบโตไปเป็นเนื้อเยื่อ และอวัยวะต่างๆ ของร่างกายสู้เซลล์ต้นกำเนิดจากตัวอ่อนไม่ได้ แต่ก็สามารถนำไปใช้ประโยชน์ในการรักษาผู้ป่วยทั้งเด็กและผู้ใหญ่ได้ และไม่มีปัญหาทางด้านจริยธรรมดังที่ปรากฏในกรณีของการรักษาด้วยเซลล์ต้นกำเนิดจากตัวอ่อน โดยข้อดีของเลือดสายสะดือ ได้แก่ จัดหาได้เร็ว โอกาสเสี่ยงต่ำต่อการเกิด graft versus host disease และการติดเชื้อ รวมทั้งไม่มีความเสี่ยงต่อผู้บริจาคสามารถทำแช่เย็นได้ง่าย เซลล์มีชีวิตอยู่ได้หลายปี.

เอกสารอ้างอิง
1. Reyftmann L, Dechaud H, Hamamah S, Puceat M, Hedon B. Fetal and umbilical blood cord stem cells : a room for the obstetrician and gynaecologist. Part two. Gynecol Obstet Fertil 2004;32:969-75.
2. Pfendler KC, Kawase E. The potential of stem cells. Obstet Gynecol Surv 2003;58:197-208.
3. Armson BA, Maternal/Fetal Medicine Committee, Society of Obstetricians and Gynaecologists of Canada. Umbilical cord blood banking : implication for perinatal care providers. J Obstet Gynaecol Can 2005;27:263-90.

ประทักษ์ โอประเสริฐสวัสดิ์ พ.บ.
ศาสตราจารย์ ภาควิชาสูติศาสตร์-นรีเวชวิทยา
คณะแพทยศาสตร์โรงพยาบาลรามาธิบดี
มหาวิทยาลัยมหิดล