สัญลักษณ์ทางการแพทย์

"ถ้าคุณอยากเข้าใจสิ่งต่างๆในวันนี้ คุณต้องค้นหาอดีตของมัน"
Pearl Buck กล่าวไว้ว่า "ถ้าคุณอยากเข้าใจสิ่งต่างๆ ในวันนี้ คุณต้องค้นหาอดีตของมัน" ประวัติศาสตร์มีเพียงหนึ่งเดียว แต่บันทึกทางประวัติศาสตร์นั้นมีเยอะ บางอย่างก็ไม่ตรงกัน ความพยายามรวบรวมจากหลายแหล่ง เพื่อหาข้อสรุปช่วยให้เราเข้าใกล้ "หนึ่งเดียว" นั้นมากขึ้น

                  Caduceus                   Staff of Asclepius                          WHO
                                    

สัญลักษณ์ทางการแพทย์

อันดับแรกขอเริ่มที่ Hermes ก่อนนะครับ Hermes เป็นบุตรของ Zeus (เทพเจ้าแห่งเทพ) กับ Maia (บุตรีของ Atlas) เขาเกิดที่ถ้ำแห่งหนึ่งบนเทือกเขา Cyllene ใน Arcadia หลังกำเนิด มารดาห่อตัวเขาไว้และผล็อยหลับไป. Hermes ออกมาได้ทั้งๆที่ถูกห่อตัวไว้และเดินทางไปยังแคว้น Thessaly ที่ซึ่ง Apollo พี่ชายของเขามีฟาร์มเลี้ยงวัวอยู่. Hermes ขโมยวัวไปจำนวนหนึ่งและนำกลับไปยังกรีกโดยซ่อนมันไว้ที่บริเวณใกล้กับเมือง Pylos ก่อนจะกลับถ้ำ เขายังได้ฆ่าเต่าตัวหนึ่งเพื่อเอากระดองของมันและเอาลำไส้จากวัวที่ขโมยมาขึงเป็นสายที่กระดองเต่า จากนั้น จึงกลับไปที่ถ้ำและเอาผ้าห่อตัวเองไว้ตามเดิม.

Apollo รู้ตัวว่าถูก Hermes ขโมยวัว จึงไปฟ้อง Maia แต่นางปฏิเสธเนื่องจากยังเห็น Hermes อยู่ในห่อผ้าตามเดิม. Zeus ซึ่งเห็นเหตุการณ์อยู่ตลอดจึงบอกให้ Hermes นำวัวไปคืน ระหว่างที่ถกเถียงกันอยู่นั้น Hermes ก็เริ่มเล่นพิณกระดองเต่า เสียงดนตรีที่ไพเราะของมันต้องใจ Apollo อย่างมากถึงกับขอแลกมันกับวัวที่ถูกขโมยมาทั้งหมด เรื่องจึงยุติลง.

ต่อมา Hermes ได้คิดค้นเครื่องดนตรีอีกชนิดหนึ่งคือฟลุท (flute) เช่นเดียวกัน Apollo ต้องการอีกจึงขอแลกมันกับคทาของเขาซึ่งทำจากทองคำและมีปีกคู่หนึ่งอยู่ที่หัวคทา.

วันหนึ่งระหว่างเดินทาง Hermes ได้พบกับงูสองตัวกำลังต่อสู้กัน เพื่อระงับเหตุพิพาทเขาจึงโยนคทาไปตรงกลาง ทำให้งูทั้งสองตัวขึ้นมาพันกันบนคทา สิ่งนี้มีชื่อเรียกว่า Caduceus ซึ่งต่อมากลายเป็นสัญลักษณ์ของความเป็นกลาง. นอกจากนี้นักเล่นแร่แปรธาตุในยุคแรกๆ ล้วนเป็นบุตรของ Hermes ทำให้ Caduceus ถูกใช้เป็นสัญลักษณ์ของนักเคมีอีกด้วย.

ต่อไปขอเล่าถึง Apollo บ้างนะครับ Apollo ซึ่งถือว่าเป็นเทพเจ้าแห่งการรักษานั้นมีชายาอยู่พระองค์หนึ่งคือเจ้าหญิง Coronis (หรือ Arsinoe) แต่ชายาผู้นี้นอกใจไปตกหลุมรักมนุษย์นาม Ischys บุตรของ Elatus เมื่อ Apollo ทราบเรื่องก็โกรธมากจึงส่งเทพธิดา Artemis ไปสังหารเธอ.

ตอนที่จะเผาศพ Coronis นั้น Apollo พบว่านางตั้งครรภ์อยู่จึงผ่าตัดทำคลอดโอรสในครรภ์ออกมา โอรสองค์นี้มีนามว่า Asclepius (ภาษากรีก) หรือ Aesculapius (ภาษาละติน). Apollo มอบโอรสองค์นี้ให้แก่ Chiron เขาถูกเลี้ยงในถ้ำที่หุบเขา Pelion โดยบรมครูผู้ยิ่งใหญ่ของกรีกผู้นี้ได้ถ่ายทอดวิชาการรักษาให้แก่เขา Asclepius จึงกลายเป็นแพทย์ที่มีชื่อเสียงของกรีกในเวลาต่อมา.

Asclepius มีไม้เท้าประจำตัวอันหนึ่งซึ่งทำจากไม้ cypress (ต้นไม้ประจำเทพ Hades) ไม้เท้านี้มีงูอยู่หนึ่งตัวพันรอบ เรียกไม้เท้านี้ว่า Staff of Asclepius ไม้ cypress บ่งบอกถึงความแข็งแรง ส่วนงูหมายถึงการกำเนิดใหม่เพราะงูมีการลอกคราบอยู่เป็นระยะๆ.

Asclepius แต่งงานกับ Salus (หรือ Epione) บุตรของเขาต่างก็มีความสำคัญต่อวงการแพทย์เช่นบิดากล่าวคือ บุตรชายสองคนคือ Macheon และ Podalirius เป็นแพทย์ทหารปรากฏชื่ออยู่ในสงครามกับกรุงทรอย บุตรสาวสามคนคือ Panaceia เป็นเทพีแห่งการรักษา, Iaso เป็นเทพีแห่งการฟื้นฟู และ Hygieia บุตรสาวผู้ทำหน้าที่ชำระร่างกายคนไข้ทำให้คนไข้ฟื้นตัวเร็ว ลบล้างความเชื่อเดิมผิดๆ ที่ว่าน้ำจะทำให้คนไข้ตาย จึงถือเป็นเทพีแห่งความสะอาด.

Asclepius มีความเชี่ยวชาญในการรักษาโรคมากขึ้นเรื่อยๆ จนสามารถช่วยให้คนตายฟื้นคืนชีพได้. Hades เทพเจ้าแห่งปรภพจึงไปร้องเรียนต่อ Zeus ในเรื่องนี้ Apollo ช่วยแก้ข้อกล่าวหาให้ว่าโอรสของตนเป็นแพทย์ที่คอยช่วยเหลือมนุษย์ยามเจ็บไข้ได้ป่วย หากไม่มี Asclepius มนุษย์คงจะเป็นทุกข์ไม่น้อย Zeus จึงให้อภัย แต่ภายหลังพระองค์ทราบว่า Asclepius ยอมชุบชีวิตเฉพาะเศรษฐีเพียงเพราะต้องการทองคำเป็นค่ารักษา พระองค์จึงใช้สายฟ้าอัสนีบาตลงโทษเขา.

มาเข้าเรื่องสัญลักษณ์ทางการแพทย์กันดีกว่า ในสมัยโบราณมีโรคที่เกิดจากหนอนพยาธิชนิดหนึ่ง ที่พบได้บ่อยคือหนอน Dracunculus medinensis คำว่า "Dracunculus" มาจากภาษาละตินที่แปลว่า "มังกรน้อย" หนอนพยาธินี้จะชอนไชอยู่ใต้ผิวหนังไปทั่วร่างกาย แพทย์จะรักษาด้วยการกรีดที่ผิวหนังตรงทางที่มันจะผ่าน เมื่อมาถึงแผลมันก็จะไชออกมานอกร่างกาย แพทย์จะนำไม้ไปล่อให้มันเลื้อยพันออกมา เนื่องจากเป็นโรคที่มีมากในสมัยนั้นประกอบกับลักษณะการรักษาที่ออกมาคล้าย Staff of Asclepius เชื่อว่าสิ่งนี้จึงกลายมาเป็นสัญลักษณ์ทางการแพทย์.

แต่เมื่อสังเกตดูจะเห็นว่ามีการใช้ Caduceus เป็นสัญลักษณ์ทางการแพทย์อย่างแพร่หลายมากกว่าแทนที่จะเป็น Staff of Asclepius เหตุผลข้อแรกคงเป็นเพราะมันมีลักษณะที่คล้ายคลึงกัน และอีกเหตุผลหลักคือในปี ค.ศ. 1902 หน่วยแพทย์ของกองทัพบกสหรัฐฯเริ่มใช้ Caduceus เป็นสัญลักษณ์ เมื่อเกิดสงครามโลกครั้งที่ 1 สัญลักษณ์นี้ก็เป็นที่รู้จักและถูกใช้ไปทั่วโลก. นอกจากนี้บางคนยังให้เหตุผลว่างูสองตัวที่พันกันใน Caduceus มีลักษณะเหมือนกับโครง สร้างของ DNA จึงสมควรเป็นสัญลักษณ์ทางการแพทย์.

แต่หลายคน (รวมถึงผู้เขียน) ไม่เห็นด้วยเนื่อง จาก Hermes เป็นเทพเจ้าแห่งการค้าและความมั่งคั่ง. นอกจากนี้เขายังมีหน้าที่นำพาคนตายไปยังอีกโลกหนึ่งด้วย จึงไม่เหมาะที่จะใช้ Caduceus เป็นสัญลักษณ์แทนการแพทย์ ควรใช้ Staff of Asclepius ดีกว่า. ปัจจุบันมีตัวอย่างองค์กรสำคัญๆ ที่ยืนยันความคิดนี้อยู่เช่น องค์การอนามัยโลก (World Health Organization : WHO) เป็นต้น.

ถึงตอนนี้หลายคนอาจกำลังค้นหาสัญลักษณ์กระทรวงสาธารณสุขของไทยว่าเป็นอย่างไร ผมว่ามันไม่สำคัญนักหรอกว่าเราใช้สัญลักษณ์อะไร. ผมเขียนถึงเรื่องนี้ก็เพื่อเตือนใจให้แพทย์ทุกท่านรวมถึงทุกๆ วิชาชีพตระหนักไว้ว่า เมื่อใดที่คุณทำงานโดยเห็นแก่อามิสสินจ้างเป็นหลัก ไม่สนใจด้านมนุษยธรรม ระวัง! สายฟ้าของ Zeus จะลงโทษคุณ.

ธีรวัฒน์ บูระวัฒน์ พ.บ.
โรงพยาบาลบ้านแหลม, จังหวัดเพชรบุรี
E-mail : [email protected]<
www.geocities.com/tantanodclub