Poliomyelitis

พอพูดเรื่องเด็กๆ ก็ชักจะติดลมเลยขออีกสักเรื่องนะครับ ครั้งที่แล้วผมพูดถึง Sabin ว่าเป็นผู้ที่แยกเชื้อ DEN 1 สำเร็จ แต่ที่จริงแล้วโรคที่สร้างชื่อเสียงให้กับเขานั้นคือโรคโปลิโอ เขาทำอะไรไว้หรือครับ ผมจะเล่าให้ฟัง.

ก่อนอื่นต้องขออธิบายบางอย่างก่อนนะครับ ไขสันหลังของคนเราถ้าตัดในแนวขวางจะเห็นว่ามันประกอบด้วย 2 ส่วนคือ ส่วนสีขาวและส่วนสีเทา โดยส่วนสีเทาจะเป็นกลุ่มนิวเคลียสของเซลล์ประสาทซึ่งควบคุมการเคลื่อนไหวของกล้ามเนื้อต่างๆ เชื้อโปลิโอจะเข้าไปทำลายนิวเคลียสเหล่านี้ทำให้กล้ามเนื้ออ่อนแรงและลีบลง โรคนี้จึงถูกตั้งชื่อว่า Poliomyelitis มาจาก Polios (สีเทา) กับ myelon (ไข).

จากภาพแกะสลักบนหินของ Egypt ราว 1580-1350 ก่อนคริสตกาล มีรูปของชายคนหนึ่ง ที่มีขาข้างขวาลีบ แสดงว่าโรคนี้มีมานานแล้วนั่นเอง แต่มันเป็นปริศนามากว่า 3,000 ปี จนกระทั่งค.ศ. 1907 Ivar Wickman (1872-1914) แพทย์ชาวสวีเดนศึกษาพบว่าโรคนี้ติดต่อจากคนสู่คนทางการสัมผัสโดยตรงและส่วนใหญ่เป็นผู้ป่วยอายุน้อยกว่า 14 ปี.

ค.ศ. 1908 Karl Landsteiner และ Erwin Poper เริ่มทดลองหาสาเหตุของโรคนี้ โดยนำน้ำจากไขสันหลังของผู้ป่วยไปฉีดในหนู, กระต่ายและลิง พบว่าหนูและกระต่ายเป็นปกติแต่ไขสันหลังของลิงมีพยาธิสภาพ เหมือนกับที่พบในคน พวกเขาไม่สามารถระบุเชื้อได้แต่สังเกตว่าลักษณะคล้ายกับที่พบในโรคพิษสุนัขบ้าจึง ส่งชิ้นเนื้อไปให้ Constantin Levaditi ที่สถาบัน Pasteur ในฝรั่งเศส (ซึ่งเชี่ยวชาญโรคพิษสุนัขบ้า) อีกหนึ่งปีต่อมาก็ทราบว่ามันเกิดจากเชื้อไวรัส.

"ถ้าคุณอยากเข้าใจสิ่งต่างๆ ในวันนี้ คุณต้องค้นหาอดีตของมัน"

Pearl Buck กล่าวไว้ว่า "ถ้าคุณอยากเข้าใจสิ่งต่างๆ ในวันนี้ คุณต้องค้นหาอดีตของมัน" ประวัติศาสตร์มีเพียงหนึ่งเดียว แต่บันทึกทางประวัติศาสตร์นั้นมีเยอะ บางอย่างก็ไม่ตรงกัน ความพยายามรวบรวมจากหลายแหล่ง เพื่อหาข้อสรุปช่วยให้เราเข้าใกล้ "หนึ่งเดียว" นั้นมากขึ้น

ค.ศ. 1910 Simon Flexner (1863-1946) พยาธิแพทย์ชาวอเมริกันและ Lewis เสนอว่าโรคนี้ติดต่อทางลมหายใจเพราะพบเชื้อนี้ในเยื่อบุจมูก ของลิงทดลองทำให้เกิดความกลัวไปทั่ว.

ค.ศ. 1912 ทีมวิจัยหนุ่มจากสวีเดน Carl Kling, Wilhelm Wernstedt และ Alfred Pettersson พบว่าเชื้อนี้อยู่ในลำไส้มากกว่า แต่ส่วนใหญ่ยังคงเชื่อที่ Flexner บอก จนอีก 25 ปีต่อมา John Rodman Paul (1893-1971) และ Trask ก็สรุปว่าโรคนี้ติดต่อทางลำไส้ไม่ใช่ทางลมหายใจ.

เนื่องจากผู้ป่วยบางรายเกิดการอ่อนแรงของกล้ามเนื้อที่ใช้ในการหายใจ ทำให้หายใจลำบากและเสียชีวิตได้ จึงมีการคิดค้นเครื่องช่วยหายใจหรือปอดเหล็กขึ้นและประสบความสำเร็จโดย Philip Drinker (1894-1972).

ต่อมา David Bodian (1910-1992), Howard A. Howe และ Isabelle Mountain Morgan ก็แสดงให้เห็นว่าไวรัสนี้มีเพียง 3 สายพันธุ์คือ Polio 1, 2, 3 และผู้ที่ติดเชื้อจะมีภูมิคุ้มกันในกระแสเลือด ความคิดที่จะสร้างวัคซีนจึงเกิดขึ้น.

ค.ศ. 1949 John Franklin Enders (1897-1985) นักไวรัสวิทยา, Frederic Chapman Robbins (1916-2003) กุมารแพทย์และ Thomas Huckle Weller (1915-) แพทย์ชาวอเมริกันคิดค้นวิธีเพาะเชื้อโปลิโอในเนื้อเยื่อได้สำเร็จ ทำให้ทั้งสามได้รับรางวัลโนเบลสาขาการแพทย์ในปี ค.ศ. 1954.

Jonas Edward Salk (1914-1995) แพทย์ชาวอเมริกันได้นำเทคนิคการเพาะเชื้อนี้ไปผลิตวัคซีนได้สำเร็จโดยใช้เชื้อที่ตายแล้วเรียกว่า Inactivated Polio Vaccine (IPV) และเริ่มใช้ในอเมริกาปี ค.ศ.1955. เขาทำให้ทุกคนประหลาดใจเพราะเพียงแค่ 3 ปีเท่านั้น จากที่เคยพบโรคนี้ในอเมริกาปีละหลายหมื่นรายลดลงเหลือเพียงสองร้อยกว่ารายต่อปี. นอกจากนี้เขายังทำให้ทุกคนแปลกใจอีกเมื่อเขาไม่จดสิทธิบัตรสิ่งนี้เพราะอยากให้ทุกคนได้ใช้วัคซีนในราคาที่ไม่แพง.

แต่ IPV มีผลเสียคือใช้วิธีฉีดและมีภูมิคุ้มกันแต่ในกระแสเลือดเท่านั้น เมื่อมีการติดเชื้อในลำไส้จะไม่เกิดโรคแต่ยังสามารถแพร่เชื้อไปสู่คนอื่นได้อยู่ จึงมีการคิดค้นวัคซีนชนิดกินหรือ Oral Polio Vaccine (OPV) ขึ้นมาซึ่งสะดวกและทำให้มีภูมิคุ้มกันที่ลำไส้อีกด้วย เป็น Sabin นี้เองที่คิดค้น OPV สำเร็จใน ปี ค.ศ. 1961.

เนื่องจากโรคนี้คล้ายไข้ทรพิษคือ ติดต่อจากคนสู่คนและมีวัคซีนที่มีประสิทธิภาพ. ค.ศ. 1988 องค์การอนามัยโลกจึงเริ่มโครงการที่จะกวาดล้างโปลิโอ ให้หมดไปจากโลก ปัจจุบันประเทศที่พัฒนาไปได้กวาดล้างสำเร็จแล้ว. Ciro de Quadros แพทย์ชาวบราซิลเป็นผู้ที่มีบทบาทสำคัญในการกวาดล้างโรคโปลิโอจนหมดสิ้นในทวีปอเมริกาใต้ (ทำให้ได้รับรางวัลสมเด็จเจ้าฟ้ามหิดลสาขาสาธารณสุขประจำปี ค.ศ. 1993).

สำหรับเอเชียตะวันออกเฉียงใต้มีรายงานผู้ป่วยรายสุดท้ายในประเทศต่างๆ ดังนี้ มาเลเซีย (1992), ลาว (1996), เวียดนาม (ม.ค. 1997), กัมพูชา (มี.ค. 1997), ไทย (เม.ย. 1997) และพม่า (2000) จะเห็นว่า เราพบผู้ป่วยรายสุดท้ายช้ากว่าลาวและกัมพูชาเสียอีก.

มาดูสถานการณ์ทั่วโลกกันบ้าง พบว่ามีผู้ป่วยลดลงเรื่อยๆ ค.ศ. 2003 พบผู้ป่วยเพียง 700 กว่ารายและ ปี ค.ศ. 2004 มีรายงานแค่ 200 กว่ารายเท่านั้น โดยพบใน Nigeria, Pakistan, Niger, India, fghanistan และ Egypt.

การจะประกาศว่ากวาดล้างเชื้อโปลิโอได้สำเร็จ ต้องไม่พบผู้ป่วยอย่างน้อย 3 ปีร่วมกับเกณฑ์อื่นๆ อีกหลายข้อซึ่งไทยยังทำไม่ได้. ถ้าใครพบเห็นเด็กอายุน้อยกว่า 15 ปีมีอาการอ่อนแรงเฉียบพลันขอให้ส่งพบแพทย์ทันทีเพื่อตรวจวินิจฉัยว่าเกิดจากเชื้อโปลิโอหรือไม่ ถ้าใช่จะได้ป้องกันการระบาดทันท่วงที และขอเชิญชวนให้ร่วมมือกันพาเด็กไปรับวัคซีนตามเกณฑ์ทุกคน เชื่อว่าในไม่ช้าประเทศไทยคงกวาดล้างโรคนี้ได้สำเร็จ.

ธีรวัฒน์ บูระวัฒน์ พ.บ.
โรงพยาบาลบ้านแหลม, จังหวัดเพชรบุรี
E-mail : [email protected]